Зурхайч Я.Аюурзана: Баянзүрх, Чингэлтэй хайрхандаа гараад зүгээ гаргасан ч болно

Б.Бадамзул

Муугийн ёс биш

2025-02-28

Манба дацан хийдийн зурхайч, Монгол улсын Гавьяат багш Я.Аюурзанатай Цагаан сарын ёс заншлын талаар хөөрөлдлөө.

- Сайн байна уу? Юуны өмнө таны намтрыг сонирхмоор байна. Зурхайч хүн Монгол улсын Гавьяат багш цолтой гэхээр сонин санагдлаа?

- Би багш хүн. Боловсролын салбарт 1971 оноос хойш 50 жил салсангүй. Хожим Манба дацан хийдийн дэргэдэх “Оточ манрамба” их сургуулийн Сургалтын албанд ажиллаж байгаад одоо хийдийнхээ зурхайчаар ажиллаж байна. Уг нь бол би монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжилтэй. Ерөнхий боловсролын сургуульд энэ чиглэлийн хичээлээ заахаас гадна хичээлийн эрхлэгч, захирал ч хийж байсан. Тэгээд Монгол улсын  Гавьяат багш гэдэг өндөр цол хүртэв. Ийм л учиртай.

- Гэхдээ л сонин юм. Зурхайч болсон талаар тань тэгвэл дараа нь асууя. Та хүүхдэд монгол хэл заах аргад тэр үеийнхээр бол ШБОС нэвтрүүлсэн юм билээ. Тэр тухайгаа ярьж өгөөч.

- Сургуульд монгол хэл зааж байхад надад тулгарсан нэг бэрхшээл бол хүүхдүүдийг зөв бичдэг болгох. Энэ их амаргүй хөдөлмөр. Хүүхдүүд цээжээр бичихээрээ гээгдэх эгшиг дээр хамгийн их алддаг. Балархай эгшиг энд гээгдэнэ, тэнд гээгдэхгүй гээд заахаар уг нь ойлгоно. Уншиж чадаад, хариулж хэлээд байдаг хэрнээ л бичихээрээ алдана. Тэнд нэг зөрүү үүсээд байхгүй юу. Кирилл үсгийн зөв бичих дүрэм их олон, тэр бүрийг хүүхдийн бяцхан оюунд оруулж тогтоолгоход хөдөлмөр, цаг их зарцуулдаг юм байна. Миний үед арван жилийн сургуультай байсан. Тэгээд хүүхдийг арван жил нүдээд ч ер алдаагүй бичигтэн болгож чадахгүй байв. Явж явж энэ дүрмийг эмхэтгэж, цэгцэлж, гол юмыг нь хүүхдэд олгох нь л чухал юм гэж үзээд, лавшруулан судалсаар хялбар заах арга оллоо. Ер нь кирилл үсгээр зөв бичих үндсэн асуудал бол балархай эгшиг юм. Энийг бичих үү, эсвэл орхих уу гэдэгт л алдаа гарч ирээд байдаг. Уг нь балархай эгшиг бичих тавхан тохиолдол бий. Тэгэхээр ийм тавхан юм байхад гээгдэх олон тохиолдлыг давхар заах шаардлагагүй болно биз? Ингээд ерөөсөө балархай эгшгийг гээхгүй байх таван тохиолдлоо заах нь л зөв юм гэж ойлгосон. Тавхан юмыг бол ганцхан цагийн хичээлээр заачихна. Бусдыг бүгдийг нь хаяна. Нөгөөхийгөө заахаар хүүхдийн толгойд багцаараа ороод их амархан болж ирж байгаа юм. Хоёрдугаарт, бидний гаргадаг нэг том алдаа бол хүүхэд бяцхан оюунтай, үгийн баялаг цөөтэй, уг үгтэйгээ нүүр тулж уншиж, бичиж дадаагүй байхад нь бичүүлдэг. Тэгэхээр хүүхдэд “Энийг яадаг юм бол?” гэсэн эргэлзээ үүсээд, алдаа гаргачихангуут нь “Чи алдсан байна” гэж дарамталдаг. “Чи бичиж чадахгүй байна” гэдэг чинь хүүхдэд хүнд тусдаг байхгүй юу. Тэгэхээр хүүхэд өөрийгөө “Би бүтэхгүй, барахгүй нь. Хуулах уу, яах вэ?” гэж бодоод өөр арга хайгаад эхэлнэ. Ингэхээр хамаг юм буруудаад ирнэ. Тэгэхээр хүүхдэд урдаар үгийг нүдлүүлж ижил дасал болсон хойно нь бичүүлэхээр хүүхэд инээгээд тэрэндээ урамшиж ном зохиол унших, бичих сонирхол нь сайжирдаг. Нэг ийм арга боловсруулж гаргаад хэрэгжүүлсэн юм. 1990-ээд оны эхээр уг аргаа сурах бичигт нэвтрүүлэв. Тэр үед нэг хэсэг нэгдүгээр ангиас нь монгол бичиг заах болсон. Ингээд миний гаргасан нөгөө арга бүрхэгдсэн боловч буцаад монгол бичгээ болих үед сэргэсэн юм. Сурах бичгээр дүүрэн дүрэм байсан нь миний тэр аргаас хойш хасагдсан. Одоо сурах бичгүүдэд тэр олон дүрэм байхгүй. Тэрийг орхиулсан хүн нь би юм. Цар тахлын үеэр цахим хичээл орохыг зурагтаар харж байхад яг миний аргаар зааж байна лээ. Энэ дэвшилтэт сайн арга болсон. Гэвч чухал үгээ дасгаж барих асуудал сургууль бүрд өөр байгаа байх. Би бол ийм л замаар явсан.

Монгол улсын Гавьяат багш Я.Аюурзанын шагналууд.

- За тэгвэл зурхайч болсон нь хэдий үеийн хэрэг вэ?

- Миний аав маарамбын дамжаа барьсан хүн байлаа. Тэр мундаг хүний дэргэд ном эрдмийг нь сонсож өсөхөөр үзэл бодол сууж байгаа юм. Намайг дөрөвдүгээр ангид байхад аав надад монгол бичиг заасан. Зургаадугаар ангид ороход төвөд бичиг заав. Оюутан байхдаа төвөдөөр чөлөөтэй уншдаг, ангийнхаа хүүхдүүдийг шалгалт шүүлэгт ороход Хийморийн сан тавьж өгдөг нууц лам байлаа би. Ажил төрөл хийж байхдаа ч нууж явсан. Сургуулийн багш хүн судар уншаад сууж байвал хэрэгт ордог байсан цаг. Тиймээс дандаа нууц явлаа. Харин 1990 оны хувьсгалаар байдал өөрчлөгдөж, шашин ном чөлөөтэй боллоо. Ингээд Манба дацан хийдэд орж, сүүлийн 35 жил судар номтой нөхөрлөж байна. Энэ бол сураад барахгүй гайхамшигтай эд юм. Хүний толгой хөгширдөггүй юм байна. Бие л хөгшрөөд байхаас биш толгой улам баяжаад “Нээрээ тийм юм байна шүү” гээд улам цаашаа явдаг. Манай дээдэс гайхамшигтай юм бүтээжээ гэж шүтэж, шимтэж л явна даа.

- Аавынхаа тухай арай дэлгэрэнгүй ярьж өгөөч?

- Манай аав бол хүрээ хийдэд бүр тав, зургаан наснаасаа ороод, маарамбын дамжаа барьтлаа суусан хүн. Их хөдөлмөр л дөө. 1930-аад онд манайх шашиндаа их хэцүү хандсан. Гаднын л нөлөө юм даа. Сүм хийдүүдээ хаагаад, эрдэм номтой гавж, лхаарамба, маарамба нараа толгой дараалан цаазалсан. Аав маань Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошууны Тэсийн хүрээнд сууж байсан хүн. Хүрээ хийдийг хаахад амьдрахын эрхээр орон нутгаасаа гарчээ. Мөрөнгөөр дайраад Архангайн Заяын хүрээгээр дамжин Улаанбаатар хотод ирж. Аминдаа л зугтаж, нуугдаж яваа амьтан. “Дэлхийн II дайн гарснаар лам нартай хөөцөлдөх асуудал 1940-өөд онд суларсан. Тэгээд л би гайгүй байх гэж нутаг орондоо очсон” гэж ярьдаг байлаа. Манай аавыг Янжин гэдэг юм. Би “Янжин гэж эмэгтэй хүний нэр баймаар, сонин юм даа” гэж боддог байлаа. Тэгээд 1929 оны хүн амын тооллогын материал үзвэл манай ах, дүү нарын нэр бүгд байхад Янжин гэдэг нэр л байдаггүй. Харин Ишжав лам гэж байх юм. Тэгэхээр аав маань Ишжав гэдэг нэртэй байжээ. Арав гаруй жил зугтаж явахдаа нэрээ сольсон байна. Бодвол энэ хотоор явахдаа Янжин болсон байх. Ишжав маарамбыг барина гэж их ажил болоо биз. Нөгөөх нь байдаггүй. Нэрээ солино гэдэг бол их хэцүү цаг туулсныг харуулж байгаа юм.

- Монгол түмэн уламжлалт шинэ оноо угтаж байна. Зурхайч хүний тань хувьд Цагаан сарын баяраар монголчуудын хийдэг зан үйлийн талаар олон зүйл асуумаар байна. Таныг эрж ирсэн зорилго маань ч энэ. Юуны түрүүнд асуухад, та шороон үхрийн зурлага гаргадаг уу. Модон могой жилийн өнгө ямар гараа бол?

- Тэгэлгүй яах вэ. Шороон үхрийн зурлагаас жилийн өнгө гардаг. Энэ чинь дан тоон үзүүлэлт юм шүү дээ. Тухайн жилийн буюу энэ оныхоор бол модон могой жилийн таван махбод, огторгуйн 60 жилийн махбодыг хооронд нь хэрэлдүүлээд хаврын урь орох өдрийн нэг махбод гарч ирнэ гэх мэтээр тоонууд гарч ирнэ. Тэрэнд нөгөө өнгө их хэрэг болно. Өнгөө дүрс болгоно. Тэр нь үхэр, үхэрчин болоод цаасан дээр буугаад ирнэ. Энэ жил ногоон толгойтой, хөх эвэртэй улаан үхэр гарч ирсэн. Улаан бол галын өнгө шүү дээ. Энэ нь жилээрээ тооцоод улиралд аваад үзвэл ган болох утга байна. Нөгөө талаараа гал гэдэг бол түймрийн аюулаас сэрэмжлүүштэй, гэрт гал гарах вий, цаашлаад ой мод шатах вий гэж болгоомжлууштай гэсэн санаа юм. Тэгэхээр энэ жил ган гачиг болох, түймэр гарах эрсдэл байна. Хэрэв энийг ОБЕГ анхаардаг бол галын аюулаас хамгаалах явдлыг урьд урьдынхаас өргөн зохион байгуулж, сурталчилж, сэрэмжлүүлж, бэлэн байдлаа сайтар шалгах нь зүйтэй юм. Малчид мөн зуны дунд сар, ялангуяа долоодугаар сарын хорьдоос хойш сүрхий халахыг анхаарч сэрүүн газар бараадвал ононо. Халсны дараа бороо орох нь хүчтэй байдаг. Хүчтэй бороо, мөндрөөс үер усны аюул болох магадгүй. Монгол орон уудам дэлгэр учраас зарим газраа хална, заримд нь сэрүүн, бороо алаг цоог, хур бага, ургац тааруу байх нь. Үхэр амаа хамхисан байгаа нь хур бага орно, улмаар ургац тааруу байж болзошгүй гэдгийг хэлж байна. Үхэр ногоон толгойтой байгаа нь салхины өнгө юм. Үхрийг жил гэвэл толгой нь эхний улирал болно. Тэгэхээр хавар салхилна шүү, анхаараарай гэсэн үг. Энэ мэтээр хөл, туурай бүгдийг гаргаж ирнэ. Тэгэхээр үхрийн зурлага бол мундаг. Үхэр хариулаач нь хүүхэд, залуу, өвгөн янз бүр байна. Энэ жил залуу байгаа. Залуу хүн байна гэдгээс бусад нь ямар байх нь илэрнэ. Залууст гайгүй, хүүхэд, хөгшчүүлд халгаатай жил. Энэ зөвхөн насны онцлог биш. Нийт ард түмэн, төрийн өндөрлөг, дунд давхарга гэсэн гурван үе шаттай. Хөгшчүүлд тааруу гэдэг нь төрийн өндөрлөгүүдэд бас хэцүү, та нар муу бол нялхас буюу ард түмэн хямарна гэсэн үг. Үхэр хариулаач цагаан дээлтэй гарсан. Дээлний цагаан бол юм хомс байхыг илтгэнэ. Энэ жил юм хомс тарчиг, олны худалдан авах чадвар муу, юмны үнэ өсч болзошгүй гэсэн хэл. Үхэрчин ногоон нүүртэй байгаа нь өвчний нигуурыг хэлж байна. Халдварт өвчин гарах магадгүй тул эрүүл мэндийн байгууллагынхан анхаарууштай юм. Энэ бол нэг хүний биш улсын асуудал. Шороон үхрийн зурлагыг нийтээрээ анхаарч үздэг эсэхийг мэдэхгүй юм даа.

- Та Сар шинийн өдрүүдэд монгол түмний үйлддэг зан үйл, даган мөрддөг ёс журмын учрыг тайлбарлаж өгөөч?

- Өгөөжтэй сайхан луу жил улиран одож, могой жил морилон ирж байна. Бидний хүссэн бодсон биелэхэд тодорхой хувь нэмэр оруулах сайхан жил байх болно оо. Сайхан жилтэйгээ шинийн нэгэнд золгодог. Энэ бол монголчуудын бусдаас онцлох, үндэсний шинж чанартай, хэдэн мянган жил тэмдэглэж ирсэн сайхан баяр. Шинийн нэгний өглөө үүр цайхад баяр эхэлдэг. Олон зуун жил тэмдэглэж ирсэн болохоор онцлогтой, ерөөлтэй, бэлэг дэмбэрэлтэй. Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө зүг мөрөө гаргах, золгох ёслолын үйл болно. Энийг бүгд мэднэ. Энэ өдөр бүгд сайхан үг хэлж, нэгнээ хүндэтгэн золгож, сайхан ерөөлөөр угтдаг. Энэ өдөр муу үг хэлж, муухай үйл хийдэг хүн монголчууд дотор байдаггүй. Энүүгээрээ их онцлогтой. Ер нь архи дарс ууж, агсам согтуу тавьдаггүй. Цагаан сарын баяр бол үнэхээр цагаан бэлгэ дэмбэрэлтэй. Монголчууд олон баяр тэмдэглэдэг. Цагаан сарын баяртай дүйцэхүйц нь шинэ жил боловч эн тэнцэхгүй. Шинэ жилээр билиг ерөөл хэлэхэд сүрхий анхаарахгүй, архи дарс ууж, согтож барих зэргээр тэс ондоо. Бусад баяр ч ялгаагүй. Хүмүүс “Сар шинэдээ сайхан шинэлж байна уу” гэдэг. Энэ “шинэдээ” гэдэг нь шинэ болж байна гэсэн утгатай. Шинэ он гарлаа, та өмнөхөөсөө шинэчлэгдлээ, нэг нас нэмлээ, шинэ боллоо гэсэн утгатай. Хуучин ямар нэгэн юмаа орхиж, шинэ он гарсан учраас шинэ санаа бодолтой, төлөвлөгөөтэй, хүсэлтэй, их шинэлэгээр могой жилтэй золгож буй гүнзгий агуулга юм. Хүн бүрд л өөрийн гэсэн бодол, төлөвлөгөө, могой жилдээ нэг ийм юм хийнэ шүү, тийм л юм бүтээнэ шүү гэсэн юм бий.  Тэр бүгдийг нэг мэндчилгээнд базаж, агуулж мэндчилж байгаа нь сайхан хэрэг.

Номын өргөөндөө.

   Нөгөө талаар ахмад хүмүүстэй дандаа “Амар байна уу?” гэж мэндэлдэг. Багш дээдэстэй “Та амар айлдаж байна уу” гэж мэндэлдэг. Энд мөн л мундаг агуулга байна. Амар амгалан гэдэг үгийг нас нь амар, бие нь амар, бүх юманд амар тайван сайхан байгаасай гэдэг агуулгаар хэрэглэсээр ирсэн. Өнөө үед хүмүүс амар тайван байх, сэтгэлээ амар амгалан болгохыг хичээж, хөдөлмөрлөж, суралцдаг болсон байна. Тэгэхээр мэндчилгээний энэ үг асар их ач холбогдолтой. Монголчуудын мэндчилгээний үгээс авхуулаад дараа дараагийн сайхан үг эхэлж байна. “Даага далантай, бяруу булчинтай, онд мэнд, тарган сайхан оров уу” гэдэг бол дээр үеэс мал аж ахуйг эрхэмлэж байсан орон гэдгийг илэрхийлдэг. Монголчууд суурин амьдралд их шилжиж байна. Энэ үед малын тухай асуухаа болиод “Тарган сайхан оров уу” гэдэг болжээ. Энэ бол өөрийг нь “тарган” байна уу гэсэн утгатай биш. “Мал сүрэг нь тарган уу” гэсэн утгаар хялбарчилж өмнөх олон үгийг нь орхиж байна л даа. Тэгэхээр энэ бол хэрэглэж ирсэн, хэрэглэсээр л байх үг. Тэгээд “Сайхан жил морилж ирлээ” гэх зэргээр бид тэр жил ямар байх талаар хөөрөлдөж, бэлгэ дэмбэрэлтэй үгээр харилцдаг.

   Энэ жил модон буюу хөхөгчин могой жил гарч байна. Ямар ямар жил болдог гэдгийг зурхайн ухаанд олон хэлбэрээр зурж гаргаж, тооцож дүгнэж олон түмэнд хүргэж ирсэн сайхан аргачлалтай юм. Саяхнаас л зохиогоод хэрэглэж байгаа эд биш. Олон зуун жилийн түүхтэй. Энэ арга томьёогоор нь одоо хийгээд явж байна. Миний ойлгож ажиглаж байгаагаар бол энэ аргыг засаж өөрчлөөд 21 дүгээр зууны байдалд шилжүүлье гэж байгаа зурхайч, эрдэмтэн алга. Тэгэхээр олон зуун жил энийг сольж хольж засаж янзлахгүйгээр хэрэглэж болж байгаа нь гайхамшиг юм. Тэрийг нь бид бахархаж үзэх ёстой. Манай өвөг дээдэс, эрдэмтэн мэргэд ямар гайхамшигтай хүмүүс байж вэ. Хуучрахгүй юм хийсэн байна. Цагийн эргэлтэд хуучрахгүй, солихоос өөр аргагүй болохгүй, таарч тохирохоо байхгүй юм хийнэ гэдэг гайхамшиг юм даа.

- Шинийн нэгний сараа ажаад зүг мөрөө гаргах, уул овоонд гарах, золгох зэрэг зан үйл арвин. Та бидний мэдэхгүй орхисон зан үйл байдаг бол хэлж өгөөч?

- Хүмүүс сүүлийн жилүүдэд мэдэгдэхүүн сайтай болсон. Дээр, дооргүй л ёс заншлаа сайхан дагадаг, үзэж судалдаг болсон байна. XXI зууны нэгэн их дэвшил болох цахим орчин бол заавал багш дээр очиж сургалтад суухгүйгээр хайж олоод ёс заншлаа мэдэх сайхан боломж юм. Ер нь монголчууд шинийн нэгний өглөө золгохоос урьдаар байгальтайгаа харьцдаг онцлогтой. Хэзээнээсээ л бид байгалиа эрхэмлэж ирсний нэг том шинж. Босоод л зүг мөрөө гаргаад уул овоондоо гарах, цай сүүний дээжээ өргөх, зул хүжээ өргөх, уугиулах, хамгийн сайхан үнэртэй, амттай юмаа өөрөө урдаар хэрэглэхээсээ өмнө байгаль, лус, савдаг, дэлхийдээ өргөж байгаагаараа давуу талтай. Ер нь бол лус, савдаг гэж бий. Энийг байдаг гэдгийг судалж мэдээд, харьцаад байгаа нь том ухаан юм. Үүнд үнэнхүү сүсэг бишрэлтэй хандаж ирсэн сайхан онцлог байна. Суурин газрын хүмүүс ч бас үүнийг хэрэгжүүлж байна. Улаанбаатарт дөрвөн уул, өчнөөн овоо байна. Хүмүүс зуслан тийш жижиг жижиг овоо босгосон харагдах юм. Энэ бол хүмүүс хэсэг бусгаараа, ах, дүү нараараа хүндэтгэлийн цэг бий болгосон хэрэг. Тэндээ Цагаан сараараа очоод идээ дээжээ өргөчихдөг энэ байдлыг буруу гэх үндэс байхгүй. Дор бүрнээ энэ мэтээр лус, савдагтай харьцаж байна. Хөдөө орон нутагт байгаа нь бүр ойлгомжтой.

   Зүг мөр гаргах бол эртний уламжлал юм. Зарим хүн энийг сайн ойлгохгүй, тэгэх шаардлагагүй гэдэг. Энэ ямар учиртай гэхээр зурхайд найман зүгээ сайн, муу гэж хуваадаг. Цог хийморийн, буян хишгийн, ад зэтгэрийн зүг гэх мэтээр байна л даа. Хэрвээ сайн, муу гэж байдаггүй бол зүг мөрөө гаргах ёс байхгүй. Хаа дуртай зүгтээ явах боломжтой. Тэгэхээр олон зуун жил хүнд тохиолдсон эрсдлүүдийг судалж үзээд энийг анхаарахгүй орхиж болохгүй гэдгийг гаргаснаараа энэ онцлогтой. Манай зарим нь Далай багштай уулзаж асуугаад “Би зүг мөр гэдэггүй юм аа” гэснийг нь ашиглаж байна. Гэтэл бид цөм Далай лам биш шүү дээ. Далай лам бол хаашаа явахад ямар эрсдэл байж болохыг цөмийг нь хаагаад, засаад явах чадалтай хүн шүү дээ. Тэр хүнтэй өөрийгөө зэрэгцүүлж бодож байгаа нь нэг талаар инээдэмтэй ч юм шиг. Монголчууд ухаалаг ард түмэн. Зүг мөрийг эртнээс хэрэглэж ирснийг одоо хэрэглэх нь буруудаад, уршиг чирэгдэл болоод байхгүй. Зүг мөрөө гаргах нь зүйтэй.

   Монголчууд хамгийн сайхан идээ будаагаа Цагаан сараар тавьдаг. Идээ ундаа улам элбэгшиж баяжиж байна. Судар шастирт дан цагаан идээгээрээ идээ засдаг байсан тухай гардаг гээд бид одоо өмнөхөөрөө золгоно гээд байж болохгүй. Цаг цагтаа л хүмүүс тухайн үеийнхээ сайхан юмыг хэрэглэх нь зүйн хэрэг. Ахмад настнууд ууц шүүс тавих нь мөн уламжилж ирсэн юм. Залуучууд ууц тавихгүй байж болно. Зарим айл үхрийн өвчүү тавьсан байдгийг буруутгах юмгүй. Гэхдээ ууц, өвчүү, мах тавих байрлал нь зөв байх учиртай. Доошоо хардгийг доош, урагш хардгийг нь урагш харуулах ёстой. Тэгэхээр өвчүү бол малын хамгийн дор байгаа хэсэг. Хэвтэж байхад умгар нь дээш харж байгаа юмыг уруу нь харуулаад тавьчихаар утга агуулгын хувьд буруудаж байна. Тухайн амьтан бүхлээрээ байгаа гэж бодвол гэдрэг харуулсан шиг болно. Тэгэхээр өвчүүг бодож үзмээр, хэрвээ тавибал яаж тавих вэ гэдгийг нь. Харагдах үзэмжээ бодвол төмбөгөрийг нь дээш харуулмаар боловч амьтнаа хэвтээгээр байгаагаар бодвол эсрэгээрээ юм. Ер нь бүтэн хонины мах, ууц, толгой заавал тавь гэсэн юм байхгүй. Дал, дөрвөн өндөр зэрэг тодорхой мах тавихад бүтэн махаа орлодог.

   Бид чинь нэгэн үе Цагаан сарыг тэмдэглэхгүй байх ёстой гэсэн юм шахуулж байгаад үндэсний юм болохоороо даравч далдайна, булавч бултайна гэдэг шиг явсаар өнөө цагтай золгоод байгаа юм шүү дээ. Тэр саармагжсан үед Цагаан сар нэлээн бүрхэг болж, зарим залуус аргын тооллын шинэ жилээ тэмдэглэхэд болно гэсэн ойлголттой болж байгаад сүүлийн жилүүдэд нийтээрээ тэмдэглэдэг болж байна. Монголчууд айл бүр Цагаан сарыг тэмдэглэж олон хүн урьж, зочилж байгаа нь айлын гал голомт, гэрийн тэнгэр, үүдэн тэнгэрийг сэргээдэг. Үүдээр ахмад хүмүүс, өнөөгийн хэлээр их сайхан энергитэй, буянтай хүмүүс орж ирнэ гэдэг нь үүдэн тэнгэр, гэрийн тэнгэрийг сэргээж, тэр айлд хэрэв эсэн бусын муу юм байсан бол дайжуулдаг. Сайхан юм дэлгээд золгож, арц хүжээ уугиулж байгаа нь, “Манайх сайхан байна шүү” гэж бодож гэртээ амар амгалан байх нь тэр айлд сайхан энерги оршоодог. Цагаан сар тэмдэглэх нь бүрхэгдсэн тэр үеэс авхуулаад зарим залуус огт идээ цагаа засахаа больж, хэдэн төгрөг хармаалж аваад хөгшчүүд рүүгээ гараад явчихдаг, тэгээд боллоо гэсэн ойлголттой байна. Гэтэл тийм биш ээ. Болж өгвөл гэртээ сайхан идээ шүүсээ засах учиртайг залууст хэлэхэд гэмгүй.

- Зүг мөрийг яаж гаргах нь зөв юм бэ. Хотын байранд амьдардаг хүмүүс яаж гаргахаа сайн мэдэхгүй, эргэлзэх нь их юм. Гэрээс гарснаар гэвэл орц аль ч зүг рүү харсан байж болдог. Тодорхой цэг сонгоод тэндээсээ эхлэ гэдэг, энэ зөв үү?

- Гэрээсээ гарахаар л зүг мөрөө гаргаж байгаа юм биш. Хөдөөний малчин айлаар тооцож үзэхэд бол морио авчирч уяан дээрээ уяад, эмээллээд хөтөлж яваад тодорхой цэгээс зүгээ гаргахаар мордож байгаа юм. Тэгэхээр орцныхоо үүднээс гараад ирэхээр л зүгээ гаргаад эхэллээ, одоо хаашаа билээ гэхгүй. Малчид шиг тодорхой цэг сонгоод тэндээсээ эхэлнэ. Тэгэхээр орчин тойрныхоо чөлөө зай, ногоон байгууламжийг харж тэр цэгээ сонгоход болох юм. Цэцэрлэгт хүрээлэнд ирээд, эсвэл Баянзүрх, Чингэлтэй хайрхандаа гараад зүгээ гаргасан ч болно.

- Та зүгээ яаж гаргадаг вэ?

- Бусадтай л адил. Лам нар голцуу хийддээ хонож хурал хурдаг болохоор тэр хавьдаа л хамаг юмаа болгож бүтээгээд гэртээ ирдэг дээ.

- Шинийн 15-нд багтаж засал номоо хийлгэхийг том, багагүй боддог ч зарим нь амждаг, зарим нь амждаггүй. Засал ном хийлгэх хугацааны тухайд та юу хэлэх вэ?

- Цагаан сарын шинийн 15-нд хийдүүд хурал хурж их ачаалалтай байдаг. Энэ бол Бурхан багшийн рид хувилгаан үзүүлсэн дүйцэн өдрүүд байгаа юм. Энэ өдрүүдэд хурж буй ном нийт хүмүүний сайн сайхны төлөөх том бүтээл. Байшин барилга бариад сүрлийлгээд байгаа юм шиг харагдахгүй боловч цаагуураа том бүтээл үйлдээд байгаа хэрэг. Бүтээлтэй ийм сайхан өдрүүдээр засал гүрмээ хийлгэж, бурхан сахиусаа тахиулах нь чухал байдаг. Тэр их хуралтай өөрийн үйл нь зэрэгцэхээр буян нь мянга дахин өсдөг гэдгийг хүмүүс бүгд мэдэж байгаа. Тийм болохоор шинийн 15-нд амжиж заслаа хийлгэх эрмэлзэл буруу биш. Ер нь хүмүүс их завгүй болсон цаг. Цагаан сараар чөлөөтэй амардаг өдөр цөөн байна. Азийн бусад оронд бол өөр өөрсдийн Цагаан сараар 15 хоног хүртэл амарч байна. Тэр хугацаанд бүх юмаа амжуулаад ажилдаа ордог байх. Манайх тийм биш учир зав чөлөөгөөрөө нааш цаашаа гүйлдэж, хийдэд бямба, ням гарагт их ачаалал үүсгэдэг бэрхшээл бий. Ер нь бол шинийн 15-ны дотор засал ном хийлгэж, их дүйцэн өдрөө тааруулах нь зүйтэй гэдгийг үгүйсгэх учиргүй. “Хэзээ ч хийлгэсэн болно оо” гээд нөгөө мундаг дүйцэн өдрүүдийг жирийн өдрүүд шиг өнгөрөөвөл бас хайран юм.

- Монголчууд байгаль дэлхийгээс эрчим энергиэ сэлбэж авахаар уулын орой руу зүтгэдэг. Энэ хэр зөв зан үйл юм бэ?

- Ер нь өндөр уул их эрчимтэй. Заавал Цагаан сараар биш хэзээд л тийм байдаг шүү дээ. Уулын орой гэдэг чинь тал талаасаа шовойсоор байгаад дээрээ үзүүр үүсээд тал тал тийшээ өргөсөөд бэлдэж байдаг. Бурхан шашны дүрслэлээр бол суварга маягийн. Газрын эрчим орой өөдөө тэмүүлсэн байгаа юм. Та нар жирийн юм ажвал, галт уул дандаа оройгоороо дэлбэрдэг. Тал газраас оргилохгүй зөвхөн оройгоороо дэлбэрээд байна. Тэр халуун эрч өөдөөгөө тэмүүлсээр байгаад гарч ирж байгаа биз? Тэгэхээр уулын орой дээр гарахад ямар сайхан илч, энерги татаж байгаа вэ гэдгийг төсөөлөхөд ойлгомжтой. Ийм учраас хүмүүс уулын орой дээр гарах, тэрийг хийморио сэргээж байна гэж ярих нь хоосон юм биш. Орой дээр гарахаар нараа, орон дэлхийгээ харна. Нарт хорвоо ямар сайхан болохыг нэг агшин ч гэсэн мэдрэхэд хонхорт байгаа нөхдүүдэд бараг л сансарт ниссэн юм шиг санагдана шүү дээ. Манайхан Цагаан сарын сүүлийн хоногуудад өндөр уул рүү их тэмүүлдэг болж. Бололцоо, зав чөлөө нь байгаад явж байвал болж байна, илүү эд биш. Сайхан зүйл.

- Та “Зурхайн өврийн дэвтэр” гаргадаг. Энэ бяцхан номыг хэзээнээс гаргасан, ямар учиртайг ярьж өгнө үү.

- “Зурхайн өврийн дэвтэр” гэдэг бяцхан ном бий. Би цаг тооны бичиг хийдэг. Монголчуудын дээр үеэс ашиглаж ирсэн ийм бичгийг хүн бүр ойлгож ашиглахад бэрхшээлтэй, хэмжээгээр сүрхий зузаан, олон хүснэгттэй байхаар нь, хялбаршуулаад зайлшгүй ашиглах юмыг нь оруулж хийх нь зүйтэй юм гэж бодож гаргасан. Өдрийн сайн, мууг үздэг юм бол тухайн өдрийн од, гарагийн барилдлага гэж бий. Энийг оруулъя гэж бодсон. Ажиглаж байхад энэ бас зөвхөн монгол хүн ашиглах бус орос, хятад хэн ч хэрэглэж болох юм байх хэрэгтэй гэж бодсон. Зөвхөн кирилл үсгээр биччихээр өөр хүн ашиглахад хэцүү болчихно. Тэгэхээр энийг аль ч хэлний хүн ашиглахуйцаар хийх нь дээр юм гээд, өдөр үздэг хүснэгтээ үггүй тоо, дүрс ашиглаж гаргасан. Дүрс хармагц ямар ч хэлтэй хүн ойлгоно. Од, гарагийн барилдлагыг махбодын дүрсээр нь оруулсан. Усан махбод гэхээр дугуй, гал гэхээр гурвалжин байх жишээтэй. Ийм хоёр махбод барилдвал яах билээ гэхээр од нь ус, гараг нь гал бол үхэхийн, хоёул ус бол рашааны барилдлагатай юм байна гэх мэтээр ойлгоно. Барилдлага сайтай өдрөө улаанаар, мууг нь хараар тэмдэглэж ялгасан. Тэгэхээр хүн хармагц мэдэх боломжтой. Сар сараар хийчхээр ажлаа төлөвлөх боломжтой. Өврийн дэвтрээ гаргаад арав гаруй жил болчих шиг боллоо. Яагаад “Зурхайн өврийн дэвтэр” гэж нэрлэх болов гэхээр, хавтасны ар талд Намжүвандан гэсэн Дүйнхор бурханы тарнийн үсгийг нэг дүрсэнд багтаасан байгаа. Тэгэхээр Дүйнхор бурханы тарнийн үсгээр хийсэн сахиус болно. Сахиус бол авч яваад хэрэглэж байгаа хүнийг муу юмнаас сахин хамгаалдаг. Тэгэхээр сахиусыг ямар нэг эрсдэлээс хамгаалахын тулд өөртөө авч яваарай гэж өврийн гэж нэрлэсэн юм. Өврийн гэдэг үг ийм учиртай. Нүүрэн дээрээ цагийн хүрдтэй. Дүйнхор гэдэг нь цагийн хүрд гэсэн үг юм. Дүйнхор бурхан гэдэг бол ертөнцийн бүх эргэлтэд бүх юманд хамаарсан эрсдэлээс хамгаалдаг. Өнгөрсөн жил Дүйнхорын ван тавихад хүмүүс энийг сайн ойлгож авлаа. Тэгэхээр цагийн хүрд дотроо 12 жилээ байрлуулахдаа таван махбодоор өнгийг нь ялгасан. Шарууд нь бол шороон махбод, саарал нь төмөр, хөх нь ус, ногоон нь модон махбод. Морь жилтэй хүн байлаа гэхэд хүү махбод нь шороо, саарал нь нөхөр, усан дээр байгаа нь дайсан, ногоон нь эх махбод болж байна. Тэгэхээр морь жилтэй хүн хань ижил сонгох, хамтарч ажиллах барихдаа нөгөө хүнийхээ жилийг хараад усан махбодтой нь сүрхий дотносоод яах вэ гэж бодохоор юм хийсэн байгаа юм. Энэ бол зүгээр реклам маягийн юм биш. Эрхтэн махбодыг тухайн жилийн ямар оны ямар жилтэй хүн бэ гэдгээр тогтоодог. Хүний төрсөн жилийн махбод гэж бий. Хэдэн онд төрсөн ямар жилтэй хүн бэ гэдгээрээ. 1979 онд төрсөн гээд бодвол махбод нь шороо. Барилдлага гээд уруудуулаад харвал хүү барилдлага нь төмөр, нөхөр нь ус, дайсан нь мод, эх барилдлага нь гал юм байна. Тэгээд барилдлагыг нь доош нь харахад онуудыг нь жагсаасан байна. Энэ дэвтэрт хоёр чухал махбод оруулсан байгаа. Мөн хүмүүс бас харш жил гэдэг, тэрийг нь оруулсан байна. Тэгэхээр хүний гурван чухал асуудлыг өврийн дэвтэрт оруулсан байна аа даа? Цаана нь мэнгэ зэрэг харах юм бий боловч гол гурваа аваад явна гэдэг чухал.

"Зурхайн өврийн дэвтэр"-ээ танилцуулж буй нь.

- Мөн ард нь тарни байна?

- Мэнгэ их чухал. Нэг цагаан, хоёр хар гээд тэрнээс шалтгаалаад тухайн бурхадад залбирч тарнийг нь уншиг гэж цөөн тарни оруулсан. Ажил үйлсээ бүтээх, эрүүл энх байхад тааруулаад гол тарнийг нь сонгож оруулсан. Тарни бол асар их, тэр бүрийг багтаах боломжгүй. Бурхан багш айлдахдаа “Бүх юмыг сурна гэдэг хэцүү. Нэг л юмыг барьж аваад тэрийгээ өөртөө дадуулж яваарай. Тэгвэл бүх юмны учир гардаг юм шүү” гэсэн учраас олон тарни тавихаар хүн самгардаад, хоёр туулай хөөсөн хүн хоосон хоцрохын үлгэрээр орно гэж бодоод цөөн тарни оруулсан юм. Тэгээд үс засуулах, замд гарах, нүүдэл хийх өдөр зэрэг амьдралд хэрэгтэй зүйлүүдийг урд нь оруулсан. Би жил бүр өөр сэдвээр жижигхэн юм бичдэг. Энэ жил “Амьдралын зөв чиг хандлага” гэсэн юм бичсэн байгаа. 1-3-хан нүүрэнд багтаасан. Энэ сэдвийг задлаад яривал мэдээж том юм болно.

- Цаг тооны бичиг хийхэд та хэр хугацаа зарцуулдаг вэ?

- Бүтэн жил болдог гэх нь арай ч хаашаа юм. Гэхдээ сар шинэ өнгөрөөгөөд л энэ ажилдаа ордог. Өмнөхөө хуулдаггүй, давтдаггүй болохоор бүгдийг нь тооцож хийнэ л дээ. Гэхдээ орчин үед амар болж. Тооцсон юмаа программд хялбар оруулчих юм. Өмнө нь цаг, цаас их зарцуулдаг байж дээ.

- Танд баярлалаа. Сар шинэдээ сайхан шинэлээрэй.