Их зохиолч Инжаннашийн эцэг Ванчинбалын амьдралын сонирхолтой хуудаснаас

Duuren.Life

Соёл эрдэнэ

2023-08-23

   Ванчинбалын Инжаннашийн мэндэлсний 185 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний бага хуралд гадаад, дотоодын эрдэмтдийн тавьсан илтгэлийг цувралаар нийтэлж байна. Өмнөх илтгэлийг энд дарж үзнэ үү.  

Цэнгэлт (БНХАУ) 

Инжаннашийн эцэг Ванчинбал болон түүний "Ван Да Жиаз" хоч нэрийн гарал үүслийн талаарх анхны судалгаа

(Хүрээ ламын заргын учрыг Зостын чуулган болон Гурван суварга танхимаас хүлээн хэлцсэн тухай хавсарган өгүүлэх нь)

                                                                                                                        
1. Ванчинбалын намтар
   Ванчинбал гэдэг нэр нь “эрхийг бүрэн эзэмшигч ба хэрэгжүүлэгч” гэсэн утгатай. Тэрбээр Лхаванноровын ууган хүү бөгөөд түүний хятад нэр нь Бао Жин Шан юм. Ванчинбал 1795 онд төрж, 1847 онд нас баржээ. Тэрбээр бичгийн ба цэргийн чадварлаг хүн байв. Мөн Түмэдийн баруун хошууны туслах тайж байсан бөгөөд хошууны цэрэг, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах, өдөр тутмын төрийн ажлыг хариуцаж байв. Ванчинбал нь Чин гүрний сүүл үеийн нийгэм ялзарч, Хар тамхины дайн дэгдэж, Хятадын нийгэмд асар их өөрчлөлт гарсан цаг үед амьдарч байжээ. Түмэд хошууны туслах тайжийн хувьд тухайн үеийн нийгмийн нөхцөл байдлыг гүн гүнзгий ойлгож, Чин гүрний үеийн ноёрхогч ангийн ялзрал, феодалын тогтолцоо хэрхэн доройтож байгааг ухаарч эхэлжээ. Тэрбээр язгууртны байдлаа хадгалахын тулд Чингийн ордныхоос өөр бодлого баримталж, ядууст бурханлаг хандахыг уриалж, ард түмний сэтгэлийг тайвшруулахын тулд сайн үйл хийж явдаг байжээ.
   Ванчинбалын гэр бүл бол соёлын өндөр уламжлалтай яруу найраг, уран бичлэгийн гэр бүл бөгөөд эцэг эх нь түүний анхны багш нь болжээ. Түүний ах нар мөн л соёлын өндөр гавьяатай, авьяаслаг эрдэмтэн байсан бөгөөд хожим нь Монголын утга зохиолын түүхэнд чухал байр суурийг эзэлсэн зохиолч, сэтгэгч, түүхч, орчуулагч болжээ.
   Хар тамхины дайны үед Ванчинбал зарлигаар хошууныхаа монгол морьт цэргийг дагуулан боомтод далайн хамгаалалтыг хариуцаж байсан бөгөөд олон удаа гавьяа байгуулж шагнал хүртэж байсан байна. Тэр Лин Зэ Шюй, Вей Юан, Ёо Ин зэрэг хүмүүсийн давшингуй үзэл санааны нөлөөг гүн хүртэж, Чин улсын засгийн ордны үхээнц дорой байдал, эвсэн бууж өгсөн явдалд туйлаас дургүйцэж, идэвхтэйгээр эсэргүүцэн байлдахыг зорьжээ. Ванчинбал сэрүүн тунгалагтаа “Хөх судар” гэх аварга бүтээлийг эхлэн бичиж, энэхүү түүхэн зохиолыг бичихийг амь наснаасаа ч чухал гэж үздэг байсан бөгөөд нас барахаасаа өмнө хэдэн хүүдээ дахин дахин захидаг байв. Хөвгүүн Инжаннаш нь түүнийг нас барсны дараа гэрээсийг биелүүлж “Хөх судар” романыг бичиж дуусгасан байна. 
1846 оны өвөл цаг агаар маш хүйтэн байж. Энэ үед Ванчинбал хүнд өвчилж, хэвтэрт оржээ. Тэрээр “ Хөх судар ”-ыг өвлийн улиралд бичих гэж төлөвлөж байсан ч ордонтой муудалцсанаас болж түүний биеийн байдал улам дордов.1847 оны цагаан сарын шинийн есөнд Да Лин Хе голын хоёр хөвөөний хүмүүс цагаан сараа өнгөрөөж, вангийн ордныхон бас дайллагаа ихээр базааж, баярлан хөөрөлдөж байсан цагт монгол үндэстний гарамгай утга зохиолч, түүхийн ухаантан Ванчинбал ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэв.

2. Ванчинбалын уран зохиолын амжилт

   Ванчинбал нь орчин үеийн Монголын гарамгай зохиолч, түүхч бөгөөд Монголын реализмын уран зохиолын үндэслэгч гэдгээрээ алдартай. Тэрээр “Хөх судар” романы бүтээгч, анхны зохиолч, "Нэгэн давхар асар" романы анхны зохиогч нь юм. Ванчинбал бүтээлдээ улс төрийн хүсэл эрмэлзэл, шударга хандах хүслээ илэрхийлсэн байдаг. Тэр завгүй албан ажлынхаа хажуугаар их хэмжээний түүхийн материал цуглуулж, “Хөх судар”-ыг бүтээх бэлтгэл ажлыг бүрэн хийжээ. Түүний уран зохиолын ололт амжилт нь зөвхөн уран бүтээлд нь төдийгүй хүүхдүүддээ тавих хатуу шаардлага, боловсролд нь оршдог. Тэдэнд олон хэл эзэмшүүлж, соёлын амжилтыг дээшлүүлэхийн тулд янз бүрийн соёлыг  шингээх боломжийг хангасан байдаг.
   Ванчинбал болон түүний хүүхдүүдийг “Говийн өмнөд хэсгийн таван эрдэнэ” гэж нэрлэдэг бөгөөд тэд Хятадын төдийгүй дэлхийн утга зохиолын түүхэнд, ялангуяа Монголын утга зохиолын түүхэнд чухал байр суурь эзэлдэг. Тэд Монгол, Хятад хоёр орны үзэл суртал, түүх, урлаг, соёлын өндөр мэдлэгтэй, бүгд монгол, хятад хэлийг төгс эзэмшсэн зохиолч, орчуулагчид байжээ. Ер нь Ванчинбал бол зохиолч, түүхч бөгөөд түүний зохиол бүтээлүүд, үр хүүхэддээ сургасан боловсрол нь Монголын утга зохиолд асар их нөлөө үзүүлсэн юм.

3. Ванчинбалын “Ван Да Жиаз” хоч нэрийн тухай тэмдэглэл

   Ванчинбалын “Ван Да Жиаз” хэмээх хоч нэрийн тухай янз бүрээр тэмдэглэсэн байдаг. “Дэлхийн соёлын нэрт хүмүүн Инжаннаш”-д зохиогч Гуан Вен Хуагийн тэмдэглэснээр, “Ванчинбал бол цээж тэнийн, хоёр гараа ардаа үүрэн алхдаг заншилтай хүн байсан. Иймээс тосгоныхон түүнийг “Ван Да Жиаз” гэж дуудах болсон. Тэр хэдийвээр өндөр биетэй боловч ямарч ларжаа үгүй, элэгсэг дотно хүн байлаа” гэжээ. Мөн “Инжаннашийн оны цадиг” ба “Инжаннашийн нутгаар айлчилсан тэмдэглэл”-д бас үүнтэй адил тэмдэглэсэн байна. "Ванчинбал-360” нэвтэрхий тольд бие өндөр, асвар шулуун, үг дуу цөөн, цээж тэнийн алхдаг түүнд тухайн үед “Ван Да Жиаз” гэсэн хоч нэр өгч байсан гэдгийг тэмдэглэсэн байдаг. Дээрх материалд “Ван Да Жиаз” хочны гарал үүслийг тэмдэглэсэн боловч тодорхой бөгөөд шууд эх сурвалж байхгүй тул энэхүү хоч нэрийн гарал үүслийн тайлбар бол ердийн энгийн яриа гэж хэлж болно. 
Туслагчийн албан тушаалын үүрэг хариуцлага, үйлдвэрлэлийн журмын тухайд дараах үндсэн бичлэгүүд байна:

   Ян Гуй Лан, Ц.Бөхдэлгэр нар: "Найман ардын дууны дүрслэлийн анхны судалгаа"-нд туслагч нь хошууны албаны ажилд Засагт туслах үүрэгтэй. Засгийн хунтайж албан тушаалд байхгүй бол туслагч хошуу засгийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Туслагчийг хошуунд суугаа ноёд, тайжийн дундаас Засаг сонгон авдаг.  Мөн "Инжаннашийн шастир"-т туслагч нь Засагт туг барихад тусладаг түшмэл байсан бөгөөд боловсон хүчний хомсдолд орох юм уу эсвэл осолд ороход түүний өмнөөс үүрэг гүйцэтгэдэг байжээ. Үүний үр дүнд хошуу болон тайжид байгаа ноёдоос Засгийг сонгон авдаг байжээ.
   "Бэй Пио-гийн уран зохиол, түүхийн материал"-ын арван гурав дахь цувралд Чин гүрний үед Түмэдийн баруун хошууны Засаг бэйс Бээжинд амьдарч байсан тул Ванчинбал түүнийг төлөөлөн удтал хошуу хамаарч байсныг тэмдэглэжээ.
   Сарнай номдоо “Ванчинбал зарим хэргийг шийдвэрлэхдээ шулуун шударга байсан” гэж тэмдэглэсэн бөгөөд түүнийг язгууртан, үнэнч, мөн нэр хүндтэй хүн гэсэн байжээ. Дээрх мэдээллээс үзэхэд туслагч нь чухал албан тушаал бөгөөд үндсэндээ төрийн ажлыг зохицуулахад туслах үүрэгтэй. Ванчинбалтай нэгэн зэрэг алба хааж байсан хошуу засаг нь эзэн хаанд өндрөөр үнэлэгддэг, үнэнч зүтгэлтэй нэгэн байсан бөгөөд нийслэлд удаан амьдарч байсан тул Ванчинбал хошууны засгийн төлөөлөгчөөр ажиллаж багагүй хугацаа өнгөрсөн байна. Ванчинбал засгийн төлөөлөгчөөр ажиллаж байхдаа, хүчирхэгээс айхгүйгээр хуулийг голчоор хэрэгжүүлж, маш олон хүмүүний зайлж, түлхэлцэж байсан хэргийг төв голчоор байцаан шийдвэрлэжээ. Ванчинбалын төв голч, хуудуугүй хууль цаазын үйл ажиллагаанаас болж хүмүүсийн хүндэтгэл ба магтаалыг олсноос хүмүүс түүнд “Ван Да Жиаз” гэсэн хоч нэр өгсөн байна. Энэ хоч нэр нь түүний сүр жавхланг бэлгэдэж байгаа бөгөөд түүний үйл ажлыг магтан сайшааж байгаа хэрэг юм.

“Да жиаз”-ын утга тайлбар:
   “Орчин үеийн хятад хэлний толь”-д тэмдэглэснээр “Да Жиаз” нь: 1. Өдий төдий материалыг хөндлөн гулдаар солбицуулан бүтээсэн зүйл, эдлэлийг тавих, эд бодисыг тулах буюу багаж хэрэгслийг угсрах зэрэгт хэрэглэдэг, 2. Хэрэг бодисын зохион байгуулалт, бүтцийг хэлнэ. 3. Омгорхон бардамнах, сүр мандуулан маяг гаргах суртал: ноёны ларжаа татахыг хэлнэ гэх мэтийн утгатай ажээ.

4. Хүрээ ламын шүүх хэргийн “Анхан шүүх”-ээс "Дахин шүүх"хүртэлх үйл явц
   Энэ хэсэгт Хүрээ ламын хэргийн шүүх явцыг 4 үе шаттайгаар дэлгэрэнгүй тайлбарласан болно.
   Эхний үе шат бол маргаан үүссэн явдал юм. Гол үйл явдал нь нэгэн сайхан бүсгүйгээс болж лам Доги, лам Шансэд нар зөрчил гарчээ. Лам Шансэд нь засаг да  лам Лувсанпэрлэйнямтай нүүр талтай учир лам Догийг нэг түүшлэв. Энэ явдал лам Доги болон хэвлэлийн газрын засаг лам Бому нарын дургүйцлийг төрүүлж, Лувсанпэрлэйнямд маш их уурласан байна. 
   Дараа нь хэвлэлийн газрын засагт лам Бому, засаг да лам Лувсанпэрлэйням нар хоорондоо муудалцаж, хоёр эсрэг хүчнийг үүсгэв. Бому засаг нь шударга байсан тул лам хуврагууд, эгэл хүмүүс, ард түмэнд хүндэтгэлтэй байсан бөгөөд ихэнх лам нар нь түүний талд зогсож байв. Үүний эсрэгээр засаг да лам Лувсанпэрлэйням болон түүний итгэмжтэй Шансэд лам нар ганцаараа хоцорч Бому засгийг эсэргүүцэх чадваргүй байсан тул зугтаж, Чин гүрний засгийн газар ирж Засаг Бомуг Чин гүрний эсрэг босолцох хуйвалдаан хийсэн гэж худлаар айлтгажээ.
   Хоёрдугаар шатанд, урт удаан хугацааны “анхны шүүлт” ба засаг да лам зориуд ажлаа хаяж, сүм хийдийн хамааралтыг самууруулсан үйл явдлыг тоочив.
1826 онд Жамбачумчагжалсан ширээт Засаг да ламаар очсоны дараа сүмийн лам нарын дэлгүүр хэсэх, архи уух, мөнгөөр тоглох, малчны гэрт хонох зэрэг ёс бус ажил, шашны дүрэм зөрчсөн үйлдлүүдийг хатуу зэмлэсэнд Засаг Бому болон бусад лам нарын дургүйцлийг төрүүлэв. Даогуаны 21 дүгээр онд Засаг Бому Жамбачумчагжалсан да ламыг өвчтэй гэсэн шалтгаар хөөн зайлуулж, тамгыг нь эзэлжээ. Тэр Засаг да ламын агуйн ёслолд оролцохоор явахад нь тусалсангүй мөртлөө түүний морийг нь худалдаж орхив. Мөн нийслэлээс хуваасан 800 лан мөнгийг өөрийн гартаа оруулан авчээ.
   Дараа нь Гадаад явдлыг хамаарах газраас засаг да лам, засаг лам болон хамаа бүхий хүмүүсийг Гурван суваргын танхимд хамтарсан шүүлтийг хүлээлгэхээр зарлигдаж, засгийн тамгыг Дөш зэрэг хүмүүст тушаан өгч, тус хошууны хэрэг явдлыг хамааруулав. Гүбча 1843 оноос 1846 оны хооронд “Мянган ламын хүрээ”-г тойрон үзэх үедээ ажигласнаар сүмийн эзэн дутагдсанаас лам нар зүг зүгтээ бутран одож, хүмүүс ламын сүмийг нэгэнт хүнд ноцтой хохиролд учирсан гэж үзэж эхэлсэн гэжээ.
   Гурав дах шатанд “Анхны шүүлт”-ийн үр дүнг нийтлэв. Хүрээ ламын зарга хэргийн анхны шүүлтийн үр дүнд Да засаг лам Жимбачумчагжалсан төр шашны эрх мэдлийг үргэлжлүүлэн хариуцахаар Хүрээ рүү буцаж иржээ. Бому засаг Улиастай руу цөлөгдсөн байна. Бому засаг бол маш их авъяаслаг хүн бөгөөд Буддын шашны судрыг гүн гүнзгий мэддэгээс гадна монгол, манж хэлний аль алиныг төгс эзэмшсэн нэгэн байжээ. Гэвч түүний зан авир нь засаг да лам Жамбачумчагжалсангийн дургүйцлийг хүргэснээс үүдээд түүнийг ажлаас нь халж, улмаар цөллөгт явуулсан байна.
   Дөрөвдүгээр шатанд, Ванчинбал хэргийг дахин хянаж, Бому засгийг цагаатган нэр төрийг нь сэргээв. Бому засаг Түмэдийн баруун хошууны туслах тайж Ванчинбалаас өөрийг нь хэлмэгдүүлсэн шударга бус хэргийг хянан үзэхийг хүсэв. Хяналтын дараа тэр нэр хүндээ сэргээжээ. Тодорхой үр дүнг нэг бүрчлэн тэмдэглээгүй зарим яриа хэлэлцээ, таамаглалаар Бому засаг Улиастайд цөлөгдснөөс хойш ямар ч хүнд хүчир ажил хийгээгүй харин багш болоод багахан хэмжээний хуримтлалтай байсан бололтой. Хожим нь Улиастайгаас явсан нь магадгүй Ванчинбалыг зорьсон болов уу. Харин буцах замдаа Үзэмчин нутагт мөнгөө дээрэмдүүлсэн бөгөөд хорлогджээ .

5. Зарим материалд тэмдэглэсэн “анх шүүсэн" ба “дахин шүүсэн" цаг нь зөрчилтэй асуудлын тухай задлал

   Зарим материалд “дахин шүүсэн” цагийг 1837 оноор тэмдэглэж, зарим материалд харин “анх шүүсэн” цагийг 1841 оноор тэмдэглэжээ. Зохиогч нэн оновчтой гэрч баримт олохоос өмнө “дахин шүүсэн” цагийг 1837 он нь нэлээд оновчтой гэж үзжээ.

6. Төгсгөл

   Бому засаг болон Ширээт хүрээний арван наймдугаар хугацааны засаг лам Лувсанпэрлэйнямын хоорондох заргын ажиллагааг Зостын холбоо болон Гурван суваргын танхимд тушаан өгч “анхны шүүлт” болон “дахин шүүлт” явуулжээ. Энэ явцад, Зостын аймгийн бүрэлдэхүүн болсон Түмэд баруун хошууны туслагч тайж Ванчинбал, түүний гарамгай сайн ажлын чадвар ба шударга ажиллах зан чанарын онцлогоос болж хилс гүтгэлэгт гүжирдүүлсэн Бому засгийн цөлөгдсөний дараах “цагаатгах” явдлыг голчоор шийдвэрлэж, хүмүүст “Ван Да Жиаз” хэмээн магтагдаж, тухайн үеийн нийгмийн нийт хүмүүсийн зөвшөөрөл ба хүндэтгэлийг олсон байна.

   Зохиогчийн товч танилцуулга 

   Цэнгэлт. Монгол үндэстэн. Өвөр Монголын Түнляо хотын Хүрээ хошууны Улс төрийн зөвлөгөөний судлаач.