Алтан ургийн язгууртан Инжаннашийн орд өргөө Шударга бат хороог Хятадын монгол эрдэмтэн судалсан нь

Duuren.Life

Соёл эрдэнэ

2023-08-18

Лай Бин Вэн (БНХАУ)

"Инжаннашийн хуучин  сууц Жүн Шин Фү (Шударга бат хороо)-гийн эх судлал"
（Товчлол）

   Илтгэлийн ач холбогдол: Илтгэлд Инжиннашийн хуучин оршин сууж байсан Жүн Шин Фү (Шударга бат хороо)-ны түүх ба соёлын үнэ цэнийн талаар эхийн судалгаа хийсэн байна. Үүнд түүхэн ахуй байдал, барилгын онцлог, соёлын ач холбогдол зэрэг талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлажээ. Энэхүү илтгэлийг уншсанаар Инжаннашийн амьдарч байсан орчин тойрон, цаг үеийн ахуй байдалд гүнзгий ойлголттой болох бөгөөд энэ нь түүний зохион бүтээх сэтгэлгээ, урлагийн хэв намбыг ойлгоход чухал ач холбогдолтой юм. Илтгэлд Инжаннашийн бүтээлүүдийн өнгө үзэмжийн зураглал нь Шударга бат хорооноос сэдэвлэсэн байх боломжтойг гэрчлэв. Соёлын чухал өв болсон Инжаннашийн хуучин оршин суудаг газар Жүн Шин Фү (Шударга бат хороо) нь хэдийгээр сүйтгэгдсэн ч энэ илтгэлээр дамжин олны хараанд дахин тодорч чадсан байна.

1. Түмэд баруун хошууны түүхэн үүсэл
   1837 оны 5-р сарын 20-нд Инжаннаш Рэ Хэ мужийн Зостын чуулганы Түмэд баруун хошууны Шударга бат хороон (одоогийн Ляонин мужийн Чоу Ян хотын Бэй Пио Шиа Фү эдийн засгийн хөгжлийн бүсийн Сан Тай сүм) дахь монгол сурвалжтаны орд өргөөнд төржээ. 
   Мин гүрний Чонг Жэнийн хоёр дах жил (1629) Инжаннашийн дээдэс Омбочөхүр Мин гүрний довтлохоос зайлсхийх зорилгоор Хойд Алтан улсын хунтайжид дагаар оров. Урианхайн Баянхошуунд (одоогийн Ляонин мужийн Чоу Ян хотын Бэй Пио Шиа Фү эдийн засгийн хөгжлийн бүсийн Сан Тай сүм) нүүж ирсэн бөгөөд Хойд Алтан улсын харьяалал доор орж тус газрыг Омбочөхүр аймгийн нутаг дэвсгэр болгожээ.
   Мин гүрний Чонг Жэнийн тав дахь жил, Хойд Алтан улсын Тян цунгийн зургаа дахь жилд (1632) Омбочөхүр олон удаа цэргийн гавьяа байгуулснаар 1635 онд Түмэд баруун хошууны анхны Засгаар өргөмжлөгдөв. Гэвч тэр тус жилдээ нас барж, түүний хөвгүүн Гүмү орон залгамжлав. Тэр Эеэр Засагчийн тав дахь жилд (1648) гүн өргөмжлөгдөж, Энх-Амгалангийн хоёрдугаар жилд бэйс өргөмжлөгдөв.  Гурав дахь Засаг нь Гүмүгийн долоо дахь хүү Гүнжисжав байв. Гэвч Галдантай хийсэн тулалдаанд тэрээр дайнаас хойргошиж цол хэргэмээ хасуулав. Гүмүгийн зургаадугаар хүү Рашжав Энх- Амгалангийн 30 дахь жилд Засаг болж, бэйс өргөмжлөгдөв.
   Гүнжисжав албанаас халагдсаны дараа зөвхөн тайжийн туслах болж сэтгэлээр унасан ба өдөр бүр ламын шашинд шунаж, судар, сонгодог зохиол, эртний номыг эргүүлэх бахтай болж хөдөө хээрээр тэнүүчилдэг байжээ. Түүний үр удмын ихэнх нь Сан Тай сүм, Хос сүм, Улаан оройт, Шударга бат хороогоор тархан амьдардаг байв.
   Рашжав Засаг өргөмжлөгдсөний дараа гэр бүлээрээ Баянхошууны Да Лин голын доод урсгалд  нүүж, Түмэд баруун хошууны яамыг барьж эхэлжээ. Энх-Амгалангийн дөчин есдүгээр онд (1711) Хамаг баясгалант (Ха бэйс) Засагт сууж, Түмэд хошууны вангийн ордны ойролцоо Хүй Нин Си хийд байгуулахын хамт Шан Дүн, Хэ Бэй зэрэг газраас найман их дархныг урин ирүүлж, шороо модыг ихээр барьж эхэлсэн байна. Хамгийн түрүүнд дөрвөлжин харш, индэр, зүүн баруун хавсаргасан харш байгуулж, урьд хожид нийт арван найман жилийн хугацаа хэрэглэж, долоон түмэн лан мөнгө зарцуулжээ. Хүй Нин Си хийдийн хэвчээ аугаа их бөгөөд сүр жавхаатай, өнгө зураг нь хээнцэр, дүрс бүтээлт нь онцгой. Сүм хийддээ их хэмжээгээр лам элсэж, бага Будала ордон хэмээн алдаршив. “Нэртэй лам гурван мянга зургаан зуу байж, нэргүй лам үхрийн хялгас шиг олон” гэж ч хэлдэг.
   Ха бэйсийг Түмэдийн баруун хошууны Засагт ажиллаж байх үед, төр төвшин, ард амгалан байж, бороо хур тэгш, баян тансаг, гэгээн саруул байжээ. Ха бэйсийн удмынхан Түмэдийн баруун хошуунд 176 жил засгийн алба хашсан нь Түмэдийн улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлэв.

2. Күнзийн сургаалыг сурталчлах ба Шударга бат хороог байгуулав
   Инжаннашийн  "Алтан ургийн хорин ес дэх өвөг дээдсийн үр удмын бичиг"-т "Хамтрах хороо"-г Гүнжисжавын дөрөв дэх үеийн үр Лхаванноровын үед барьж, дараа нь "Шударга бат хороо" хэмээн нэрээ өөрчилсөн гэж тэмдэглэсэн байдаг. Чун Син харш, Шударга бат хороо гэх нэрийн гарал үүслийн тухай түүхэн баримт байхгүй, зөвхөн нутгийн ард түмний аман домгоор уламжлагдан яригддаг. Нэг зүйл нь хааны хишиг гэдэг ба нөгөө нь Шударга бат хороог Лхаванноров Чин гүрний хаанд үнэнч байхын тулд Күнзийн шашныг сурталчилж,“Шударга, бат”-аар нэрлэжээ гэдэг. 
   Лхаванноровыг ардууд бас Дуан Гүн гэж дууддаг ба халуун сэтгэлтэй нэгэн байж, зам дэвсэж гүүр тавих ажлыг хийжээ. Шударга бат хорооны зүүн өмнө хоёр газрын лусын хааны сүмийг Дуан Гүн зоос гаргаж байгуулсан юм. Лхаванноров хоёр хөвгүүнтэй, ууган хүү Ванчинбал нь Түмэд баруун хошууны жанжны туслагч болж, монгол, хятад хоёр хэлтэй бөгөөд бичиг цэргийн эрдэмд гарамгай, ном бичиг хадгалах ба түүхийн судалгаанд дуртай байжээ. Тэр “Хөх судар”-ын түрүү найман бөлгийг бичиж, сүүлээр нь бийрээ хаяж цэрэгт оров. 1846 онд хоёрдугаар хар тамхины дайнд Түмэд баруун хошууны монгол морьт цэргийг дагуулан Нин Юаны далайн хамгаалалтыг сахин хамгаалж, төрийн сайшаалыг хүртэв. “Нэгэн давхар асар”-ын эх нооргийг ч Ванчинбал хятадаар бичиж, түүний нас барсны дараа Инжаннаш эцгийнхээ гэрээсийг журамлан “ Хөх судар”-ыг зохион бүтээж, “Нэгэн давхар асар”-ыг эмхэтгэн монгол хэлээр орчуулан хэвлүүлсэн юм. 
Лхаванноровын хоёрдугаар хүү тайж Хангал Чэн Шин Фүд амьдардаг. Чэн Шин Фүгийн нэрний гарал үүслийн тухайд "Улаан асрын зүүд"-ний Рун Гуо Фү, Нин Гүэ Фүгээс үндэслэсэн байх магадлалтай гэж Монголын утга зохиолын зарим мэргэжилтэн, судлаачид үздэг. 
   “Нэгэн давхар асар” романд Бумбын ордныг үндсэндээ Жүн, Чэн хоёр ордноор ар үзэгдэл болгосон боловч Инжаннаш хараахан багаасаа Харчин вангийн ордны нагац эмгийн гэрт өссөн болохоор Бумбын ордны хүрээний байрлуулалтыг Жүн, Чэн хоёр ордон ба Харчин вангийн ордны эмхэтгэл гэж хэлж болно.
Ванчинбалын үед Лхаванноровын анх барьсан Шударга бат хороог өргөтгөж, улам сүрлэг болжээ. Одоо байгаа бичиг баримтууд болон нутгийн хөгшчүүлийн дурсамжаас Шударга бат хорооны эхэн үеийн дүр төрхийг төсөөлж болно. Ордны хойт талд ногоон ойн улаан цэцэг хөндөлдөж, номин ногоон Дуан Мү Та уул сүндэрлэн, долгилон давалгаалсан Да Лин Хэ гол өмнө уулын үндсийг дагаж зүүнш урсана. Зун намрын уулзарт, Дуан Мү Та уулны нарсан ой нягт тархаж,  модоор хүрээлэгдэж, бэр цэцэг, төмсний цэцэг, цээнэ цэцэг зэрэг хачин сонин цэцэг уулан хөтлөөр дүүрч, үнэхээр анхилуун үнэртэй юм.
   Шударга бат хорооны арын толгод дээр Лян Мин Тин гэх тайз бий. Энэ тайзаас холыг харж, ном уншиж, ярилцах боломжтой. Тайзан дээр шатрын самбар сийлсэн чулуу байдаг. Энэ бол Инжаннашийн ах нарын тоглох чухал газар. Тэд ихэвчлэн шатрын тавцан дээр завилан сууж, шатар тоглох эсвэл архи ууж, шүлэг зохиодог. Дуан Мү Та уул нь гурван жижиг товгор уулаар бүрэлдэж, зүүн талд нь Чи Пан Шан уул, баруун талд нь Овоо уултай.  Дуан Мү Та ууланд сэрүүн тинс, чулуун тулгууртай. “Нэгэн давхар асар” романд тэмдэглэн тооцсон саравчит тинс, ногоон долгионы танхим, ногоон долгионы тинс бол даруй үүнээр ар үзэгдлээ болгосон юм. 
   Жүн (Шударга бат хороо), Чэн хоёр ордны хойт хүрээнд тав, зургаан му талбайтай хиймэл жижиг нуур байдаг. Нуур нь Дуан Мү Та уул болон Жүн (Шударга бат хороо), Чэн хоёр ордныг нэг цогц болгон холбожээ. Умард уулын жалга нь булгийн усыг нуурт оруулж авчраад, онгоц сэлж, бадам цэцэг тарьдаг. Шударга бат хорооны арын хашаан дахь цэцэрлэг нь жижиг бөгөөд өвөрмөц онцлогтой байж, цайны байшин, өтгөн модтой. Энэ цэцэрлэгт заримдаа Күнзийн эрдэмтдийн хувцас өмссөн хэдэн залуус ирж, ногоон долгионы тинс, Лай Шан шуанд архи ууж, сонгодог зохиол, түүхийн талаар ярилцаж, шүлэг зохиож хөдөө орон нутагт эрдэм шинжилгээний уур амьсгал авчирдаг. Инжаннаш зохион бүтээх явцдаа эргэлзээтэй асуудалтай тулгардаг байсан бөгөөд үргэлж мэргэдтэй энэ цэцэрлэгт зөвлөлддөг байв. Тэр "Нэгэн давхар асар", "Улаанаа ухилах танхим", "Хөх судар", "Улаан үүлний нулимс” зэргийг зохиохдоо энд Юн Хөү, Шио Гу нараас зөвлөгөө авсан байжээ. Хасбуу ч энэ цэцэрлэгт байнга зочилдог гэсэн тэмдэглэл бий. Чэн Шин Фү болон Жүн Шин Фү (Шударга бат хороо) нь хоорондоо зэргэлдээ оршдог, зөвхөн хана хэрмээр тусгаарлагдсан бөгөөд хоёр харшийн хүмoүсийн тусгай орж гарах саран хаалгатай. Чэн Шин Фүгийн хаалга, хана нь цэнхэр өнгөтэй, Жүн Шин Фүгийнх нь улаан өнгөтэй. Жүн Шин Фүгийн хаалгаар өнгөрөхдөө төрийн албан хаагчид суудлын сандлаасаа, цэргийн албан хаагчид мориноосоо буух хэрэгтэй гэсэн яриа байдаг.
   Жүн Шин Фүгийн талбай нь 6300 метр квадрат, хойноос урагшаа 90 метр урт, зүүнээс баруун тийш 70 метр өргөн. Хаалга нь урагшаа харсан, гурван хаалгатай. Дунд хэсэгт гурван үүд хаалга байх бөгөөд баруун талын булангийн хаалгыг морин тойргийн хаалга гэж нэрлэдэг. Энэ нь тээврийн хэрэгсэл орж гарах зориулалттай. Зүүн талд нь шатаар гарах боломжтой. Хоёр давхар хаалгатай, хоёр давхарт хашлага, дугуй суудалтай, Да Лин гол болон зам дээрх явган зорчигчдыг харах боломжтой. Хаалга руу орсны дараа хоёр дах хаалга бий. Хаалганы хоёр талд морь барих тулгуур, морь унах, морь буулгах чулуунууд бий. Хоёр дахь хаалгаар ороход Жүн Шин танхим байдаг ба энэ нь харшийн эзний өдөр тутмын амьдралын чухал газар юм. Харшид эзэнд зориулсан арван таван гэр өрөө байдаг бөгөөд асрагч, боолуудад зориулсан арав гаруй өрөө байдаг. Нутгийн хүмүүс “Жүн Шин Фү гурван зуун гурван байшинтай, ерэн есөн хаалгатай" гэдэг. Харшийн барилгууд бүгд урагшаа харсан бөгөөд монгол, хятад соёлын онцлогтой.
   Жүн Шин Фүгийн ард том хороотой бөгөөд түүнийг нутгийнхин Фү Шөү Тан гэж нэрлэдэг. Энэ нь "Нэгэн давхар асар" дах Жие Шөү танхимтай төстэй юм. Энэ хашаанд амьдарч байгаа хүмүүс нь шинэ жил болгон энд хуран цуглардаг. Зүүн хойд талд өвөг дээдсийн тахилгын газартай. Сургууль нь харшийн зүүн талд байрладаг бөгөөд Жүн Шин Фүгийн соёлын үйл ажиллагааны төв юм. Тус сургууль нь монгол, хятад хэлийг голчлон заадаг бөгөөд мэргэжлийн багш нартай. Энэ дунд Жан Шиу Цай гэж багш байсан бөгөөд тэрээр хятад хэл сайн, уран бичлэг, уран зураг сайн байсан ч гаж зангаараа зарим хүмүүсийг гомдоож, арга үгүй явсанд Ванчинбал түүнийг гурван удаа гуйж хариулахыг хүссэн бөгөөд энэ түүх орон нутагт одоо ч хэлэгдэж байна. Сургуулийн сурагчид нь голдуу Инжаннашийн эцэг ба ах дүү нарыг багтаасан язгууртны хүүхэд, дүү нар болно. Тэдний суурь сурган хүмүүжил нь цөм эндээс эхэлсэн юм.
   Жүн Шин Фү гурван номын асартай, Инжаннашийнхан энд эртний сонгодог утга зохиол сурч байдаг. Тэр “Хөх судар”-таа бичихдээ, номын асарт буй их хэмжээний түүхийн ном бичгийг урвуулан уншсан, эдгээр номыг түүний эцэг цуглуулсныг дурдсан байна. Тухайн газрын хүмүүс Жүн Шин Фүгийн ном хадгалах асрыг Түмэд хошууны Вен Жин Гетэй ч зүйрлэж байв.
   Фү Шөү Тангийн баруун талд ном хадгалах газар байдаг. Энэ бол ордны охидын үргэлж очдог газар бөгөөд энд эл зүйлийн соёлын ажиллагаа хийж байдаг. “Нэгэн давхар асар”-ын эмэгтэй гол дүр Лөү Мэй энд үргэлж суудаг. Арын хашаанд Шиү Хуа Лөү хэмээх газар байдаг бөгөөд энэ нь харшийн бүсгүйчүүдийн оршин суудаг газар юм. Шиү Хуа Лөүгийн цаана чулуун ширээ, вандан сандал бүхий цэцэрлэгт хүрээлэн байдаг. Мөн цэцэрлэгт хоёр театр байдаг бөгөөд нэг нь язгууртнууд, нөгөө нь зарц нарт зориулагдсан байдаг. Рүн Хан номын гэр нь Жүн Шин Фүгийн баруун урд буланд байрладаг. Энэ нь харшийн эзний асуудлаа ярилцдаг тусгаарлагдсан газар юм. Ванчинбал ихэвчлэн ордны чухал хүмүүсийг хүлээн авч, ордны чухал ажлыг энд зохицуулдаг. Түүнийг нас барсны дараа түүний том хүү Гүлиранс энд асуудлыг зохицуулдаг байжээ. Арын хашаанд Найман эрдэнийн биндэрьяа худаг буюу Найман талт худаг гэж нэрлэгддэг худаг бий. Худгийн гүн нь арав гаруй метр бөгөөд чулуугаар хийгдсэн байдаг. 
   1891 оны "Жин Дан До-гийн хэрэг"-ээр Жүн Шин Фү гурван өдөр, гурван шөнө шатжээ. Инжаннашийн ах Сүнвэйданзүн өвөг дээдсийнхээ эрдэнэсийг зарж, түрээсээ цуглуулж байж л харшийг сэргээн босгосон боловч шинээр баригдсан харш нь анхны талбайн аравны хоёроос гуравхан хувийг л эзэлдэг. 1949 он гэхэд Жүн Шин Фү хэдэн хуучирсан жижиг хашаанууд болж, жинхэнэ дампуурсан язгууртан болжээ.

3. Гачигдалд учирч Жин Жүү-д очсон боловч бийрээр бичиглэхээ зогсоогүй
   1891 онд "Жин Дан До-гийн хэрэг" явдлын дараа Инжаннаш Жин Жүү-д дүрвэн орогносон. Тэнд үргэлжлүүлэн зохиол бүтээлээ туурвисаар байсан боловч гэр орон нь сүйдэж, хүнд хэцүү байдлаас болж 1892 онд өвчний улмаас нас баржээ. Түүний шарилыг Шударга бат хороонд буцаан авчирсан боловч өөр газар нас барсан тул Могойт ууланд оршуулж, дараа нь Лан Чи Ины баруун энгэрт нүүлгэжээ. Өвөг дээдсийн булшийг бөмбөгдөх хөдөлгөөн дунд түүний бунхан сүйдэж, булшны өмнөх чулуу нь хоёр хэсэгт хуваагдаж, нэг хэсгийг нь будааны үйлдвэрийн тулгын чулуу болгож, нөгөө хэсгийг нь хулгайлсан байна. Харамсалтай нь бурхан тэнгэрийн түүнд өгсөн цаг нь даанч охор. Тэр “Хөх судар”-аа бичиж дуусгаагүй бөгөөд “Түмэд баруун хошууны ойллого”-оо эхлүүлж амжаагүй байлаа.

4. Алдар нэрээ мөнхөд дуурсгаж үр хойчисоо зоригжуулмуй
      Инжаннашийн түүхэн байр суурь, нөлөө нь цаг хугацааны явцад нэмэгдсээр ирсэн. Түүний  дурсгалын хүрээлэн нь дотоод гадаадын мэргэжилтнүүд, эрдэмтэн судлаачид, жуулчдын хүндэтгэл дэвшүүлдэг "Соёлын гэгээнтэн"-ий газар болжээ. Гэвч түүний оршин сууж байсан Жүн Шин Фү (Шударга бат хороо) усанд живж, ойр орчмын тосгон, эртний сүм хийдүүд ч мөн адил дурсамж болон үлджээ. Гэсэн хэдий ч Инжаннашийн ардчиллыг эрэлхийлэх, эрх чөлөөг эрхэмлэх, эрх тэгш байдлыг эрхэмлэх гэсэн бодол санаа, түүний оруулсан агуу хувь нэмэр энэ газар нутаг, эндхийн хүмүүст хэзээд дурсагдаж явна.

Зохиогчийн товч танилцуулга
   Лай Бин Вэн. Монгол үндэстэн. БНХАУ-ын Төвийн үндэстний их сургууль төгссөн. Бээжингийн Багшийн их сургуулийн Судлах сурагчийн хүрээлэнгийн аспирант, Хятад улсын цөөн тоот үндэстний зохиолчдын эвлэлийн гишүүн, Ляонин мужийн зохиолчдын эвлэлийн гишүүн, Ляонингийн их сургуулийн хэвлэлийн хорооны онц урьсан найруулагч, Чоу Янь хотын Инжаннаш судлалын нийгэмлэгийн хүндэт дарга, Чоу Янь хотын Түмэдийн түүх соёлын судалгааны нийгэмлэгийн дарга. “Инжаннашийн намтар” , “Инжиннаш хийгээд монгол үндэстний утга зохиол”, “Инжаннашийн  дурсгалын зохиолын түүвэр”, “Инжаннашийн дурсгалын зурагт дэвтэр”, “Хүй Нин Си хийд”, “Чоу Яний монгол газрын нэр”, “Чоу Яний түмэдийн түүхийн товч”, “Бэй Пио нүүрсэн уурхайн зуун жилийн түүхийн товч” зэрэг бүтээлийг хэвлүүлж нийтлүүлжээ.