Германтай байлдаж, Орост үйлчилж, Японд олзлогдож явсан Монголын түүх

Б.Бат-Амгалан

Чихэнд чимэгтэй

2023-12-18

   duuren.life сайтын редактор Б.Бат-Амгалан одоогоос арван жилийн өмнө буюу 2011 онд ийм нэгэн өгүүлэл бичиж хэвлэлд нийтүүлснийг өнөөгийн уншигчдад мөн л сонирхолтой байх болов уу хэмээн үзэж "Чихэнд чимэгтэй" буландаа нийтэлж байна.   

   Монгол гэдэг нэрийг дэлхий мартаад удсан ХХ зууны эхэнд, далайн их гүрнүүд тив тив дамжин мянга мянган бээр аялдаг аварга том хөлгүүдээ “Монгол” хэмээн нэрлэж байсан сонин баримтуудыг шүүрдэн цуглуулсан маань өмнө минь байна. ХХ зууны эхээр ямар ч байсан Их Британи, Америкт гурван ч том хөлөг онгоц ийм нэртэй байжээ. Герман хэлээрх нэг эх сурвалжид дурьдсанаар бол бүр дөрөв ч байж. Энэ эх сурвалжид бичсэнийг үзвэл, тэдгээрийн анхныхыг Их Британийн далайн тээврийн хамгийн түүхтэй, хамгийн аварга компанийн нэг “Peninsular and Oriental Steam Navigation” (байгуулагдсанаас нь хойш 200 шахам жилийн дараа буюу 2006 онд Арабын Эмират улс 3.6 тэрбум паундаар худалдаж авсан) 1865 онд захиалж хийлгэжээ. Японд хийсэн Хубилайн довтолгооноос хойш 600 жилийн дараа гадаад их далайд “Монгол” гэдэг нэрийг зүүж гарсан анхных ч байж магадгүй тэр онгоц 1888 онд ашиглалтаас гарсан гэхээс өөр мэдээ баримт олдсонгүй. Мөнөөх компани (одоо бол P&O) 1903 онд хийлгэсэн бас нэг онгоцоо мөн л “Mongolia” гэж нэрлэсэн байна. 9500 тоннын усан түрцтэй энэ онгоц 1917 онд живсэн гэх мөн л бүдэг бадаг мэдээ байх аж. Хоёр дахь “Монгол” далайд гарсан мөнөөхөн 1903 онд Атлантын далайн нөгөө эрэгт буюу АНУ-ын Нью-Йорк хотод “New York Ship Building” гэдэг компани 13300 тоннын усан түрц, 1818 хүний багтаамжтай ачаа, зорчигч тээврийн томоохон усан онгоц үйлдэж, алдрыг нь “USS Mongolia” хэмээжээ. Захиалагч нь болох Сан-Францискогийн “Pacific Mail Steamship” гэдэг компанийн мэдэлд энэ онгоц анхандаа Сан-Франциско, Хавай, Хятадын хооронд явж байв. Дэлхийн I дайн эхэлсэн 1914 оноос Америкийн “Монгол” холбоотны цэргийн хүнс, зэр зэвсгийг зөөж Атлантын далайг хөндлөн гулд явах болжээ.

1917 оны гуравдугаар сард Германы арми Атлантын далайн зүүнтэй буюу Их Британийн баруун эрэгт шумбагч онгоцуудаар хориглолт хийн далайн зүгээс хуучин тив рүү батганын толгой багтах зайгүй болгон холбоотнуудыг сандаргахад “USS Mongolia” онгоцыг 155 мм-ийн гурван их буугаар тоноглож илгээсэн бөгөөд дөрөвдүгээр сарын 19-нд Английн хоолойд тэдгээр буугаараа суман мөндөр буулгаж, өрөмний өт шиг баригддаггүй Германы шумбагчийг устгасан байна. Ингэснээр “Монгол” нь Дэлхийн I дайн эхэлсэнээс хойш далайд америкчуудын хийсэн хамгийн анхны буудлагын эзэн болж түүхэнд алдаршсан юм. Дайн дуустал цэрэг, зэвсэг зөөж Атлантын далайг олон гаталсан бөгөөд энэ дайнд хамгийн их ажил амжуулсан хөлөг онгоц болж түүхэнд бичигдсэн гэдэг. Панамын сувгаар дамжин тээвэр хийдэг “Panama Pacific Line” компани 1923 онд “Монгол”-ыг худалдан авч Нью-Йорк, Сан-Франциско хоёрын хооронд зургаан жил явсан бөгөөд 1929 онд Сан-Францискогийн “Dollar Line” компани мөн худалдан авч “President Fillmore” хэмээн нэрийг нь өөрчлөөд, дэлхийг тойрсон аялалд хэрэглэж байв. Улмаар 1931 онд “Монгол” герман эзэнтэй Панамын компанийн өмч болж “Panamanian” гэдэг нэртэй байгаад 1946 онд Хонконгод “зодог тайлсан” гэнэ ээ.

Сонин ингээд дуусахгүй. 1923 онд мөнөөхөн P&O компани 16500 тоннын усан түрцтэй, 175 метр урт, хоёр ангиллын 411 өрөөтэй ачаа, зорчигч тээврийн аварга хөлгийг Ньюкасл хотод тухайн үеийн нэг сая паундын өртөгтэйгээр бүтээлгэж Их Британи, Австралийн хооронд тээвэрт зүтгүүлэх болсон нь мөн л “Mongolia” гэдэг нэртэй байв. 1938 онд “Монгол”-ыг P&O-ийн Шинэ Зеланд дахь охин компани авч, нутгийнхаа Римутака хэмээх уулын нэрийг өгчээ. Яваандаа энэ онгоц дөрвөн өөр эзний гар дамжиж, дөрвөн нэр сольсон бөгөөд 1968 онд 41 настайдаа Мексикт “тэтгэвэрт гарсан” түүхтэй ажгуу.

XVIII зууны үед I Петрийн элдүүрээр орж, дэлхийн далайн бас нэг их гүрэн болсон Орос орон аль Цагаан хааны үед мөн л “Монгол” гэдэг онгоцтой байж гэнэ. ОХУ-ын Батлан хамгаалах яамны архивт буй баримтаар бол “Монгол” байлдааны хөнгөн хуягт онгоцыг Нижний Новгород хотын Сормовын заводод 1905 онд үйлджээ. 1908 оноос Хар мөрний усан флотын бүрэлдэхүүнд байсан “Монгол” 1917 онд Зөвлөлтүүдийн талд орж, 1918 онд Хабаровскт япончуудтай алалдаж байгаад олзлогдон 1920 онд Сахалинд очсон байна. 1925 онд Зөвлөлт улс “Монгол”-ыг эргүүлэн авч Алс Дорнодод “алба хаалгаж” байгаад 1948 онд хэргээ нэгэнт өгсөн хэмээн үзэж, Тэнгисийн цэргийн хүчнээс хасч акталжээ. 54 м урт, 500 морины хүчтэй, багийн бүрэлдүүн нь 82 хүнтэй энэ онгоц их бага калибрын есөн буутай, 140 бөмбөг тээх чадалтай байсан байна. Квантуны армийг бут ниргэхэд идэвхтэй оролцсон боловч гавьяа шагнал хүртээгүй хэмээн зарим эх сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Цагаан хаан Орос-Японы дайнд ялагдсаныхаа дараа Хар мөрний флотыг зэвсэглэхэд онцгой анхаарч, Нижний Новгородын үйлдвэрт байлдааны хөнгөн онгоц нэлээд хэдийг хийлгэсэн нь ихэвчлэн “Хар салхи”, “Мөндөр”, “Аадар”, “Шуурга” эсвэл “Жад”, “Сэлэм”, ”Буу”, ”Сум” гэхчлэнгийн нэртэй байсны дунд “Буриад”, “Халимаг” гэх мэт, маньтай хамаатай юм уу гэмээр нэртэй хэдэн онгоц байсны нэг нь энэ “Монгол” билээ. Харин 1917 оноос хойш хийсэн онгоцууд “Карл Маркс”, “Улаан туг” гэх мэтийн нэрээр гарсан нь зүй ёсны хэрэг биз.  

Ингээд цааш нь үзээд байвал, хуучин Зөвлөлтөд “Улан-Батор” гэдэг нэртэй ачааны хөлөг онгоц байсан байх юм аа. Архангельскийн далайн тээврийн флотын энэ онгоцыг 1956 онд бүтээж 80-аад оны сүүл хүртэл, агнасан загас тээвэрлэж байжээ. Гэхдээ энэ үе нь, тэдний манай хоёр ах дүүгийн ган бат найрамдалтай байсан үе тул тэгтлээ гайхахаар зүйл биш. 70-аад онд Москвагийн нэгэн кино театрыг “Улан-Батор” хэмээн нэрлэж ган бат найрамдлаа мөнхжүүлж байсантай ялгаагүй зүйл юм. Москвагийн хамгийн хуучирсан (хуучин биш шүү!) кино үзвэрийн газрын нэг болж үлдсэн энэ театр одоо энэ нэрээрээ л Х.Гримаугийн гудамж 12-т, гудамжных нь нэрийн уг эзэн болох 30-аад оны Испанийн коммунисттай нэгэн адил мартагдсан шиг, хандсан хүнд социализм ханхлуулсан шиг л байж байна.

Жюль Верн абугайн “Дэлхийг 80 хоногт тойрсон нь” зохиолд “Монгол” хэмээх хөлөг онгоц гардгийг багадаа үзээд хачин гайхаж, бас жигтэйхэн догдолдог, тэр онгоцны нэрийг дахин дахин уншмаар болдог байж билээ. Гол баатар Филеас Фогг нь Италийн Бриндизигээс Сүэцийн сувгаар гарч Энэтхэгийн Бомбэй орохдоо ийм нэртэй, тухайн үеийнхээ хамгийн хурдан онгоцыг хөлөглөдөг өө? “Монгол” нэртэй онгоцуудын үүх түүхийг түүвэрлэж суухдаа Ж.Верн абугайн “Монгол” ямар учиртайг нягтлахаар уг зохиолыг эргүүлж үзвэл “Аравдугаар сарын есний лхагва гаригийн өглөөний 11 цагт “Peninsular and Oriental” компанийн эзэмшлийн,  таван зуун морины хүчтэй, хоёр мянга найман зуун тонн хүнд ган төмөр онгоц Сүэцийн сувгийн усан буудалд  зогсож байвай” гэж байх нь тэр! “Монгол” хэмээх анхны онгоцны талаар дурьдахдаа герман хэл дээрх нэг эх сурвалжид хэмээн дээр зориуд тэмдэглэсэн маань, холбогдох  баримт сэлт огт үгүйн улмаас тийм онгоц үнэхээр байсан эсэхэд баахан эргэлзсэнийх байв. Гэтэл Ж.Верн энд уг онгоц хэний эзэмшлийнх болохыг зориуд дурьдсан нь, голоод байсан герман сурвалжид маань буй анхны “Монгол”-ын эзэнтэй таарч байна. P&O. Анхны “Монгол” 1865 онд хийгдсэн гэж тэрхүү сурвалжид бий бол Ж.Верн зохиолоо 1873 онд бичжээ. Тэгэхлээр XIX зууны дунд үеийн Англид “Монгол” хэмээх онгоц үнэхээр байсан, Ж.Верн романдаа Ф.Фоггийн хөлөглөсөн нэг лут унааны нэрийг санаанаас зохиогоогүй, үүнийг бичигч олж үзсэн зүйлээ “нэг муу герман сурвалж” хэмээн голох хэрэггүй байсан бололтой. Нэг үгнээс түмэн утга цацарна гэж дээдэс яасан үнэн айлдаа вэ.

   1905 онд Нижний Новгород хотод хийсэн "Монгол" байлдааны онгоц. Онгоцны бүхээгийн зүүн биед хуучны славян үсгийн тигээр "МОНГОЛЪ" гэж бичжээ. Эхний зураг дээр: 1903 онд Нью-Йоркт бүтээсэн "USS Mongolia" хөлөг онгоц.