Б.Бат-Амгалан: Жинхэнэ Азийн цагаан дагина бол Ашхабад хот юм байна

Б.Бадамзул

Сайн хүн явснаа

2024-10-16

duuren.life мэдээллийн вэб сайтын эрхлэгч Б.Бат-Амгалан ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтаж, Туркменистан улсад зорчсон билээ. Тиймээс олон улсад хаалттай, тоталитар дэглэмтэй, ерөнхийлөгчийн засаглалтай, Төв Азийн энэ орны ард иргэд, ахуй амьдрал ямар болох талаар зах зухаас нь ярилцсанаа хүргэж байна.

- Тэр бүр хүмүүс “Туркменистан яваад ирлээ” гэдэггүй. Ямар ажлаар тийш яваад ирсэн бэ?

- Монгол улсын ерөнхийлөгч төрийн дээд түвшний айлчлал анх удаа Туркменистанд хийлээ. Манайх Дундад болон Төв Азийн орнууд руу гадаад бодлогоо чиглүүлж байгаа. Үүний өмнө Киргизстанд ерөнхий сайд, Узбекистанд ерөнхийлөгч айлчилсан. Энэ цогц бодлогийн хүрээнд ажлын бус өндөр түвшний төрийн айлчлал Туркменистанд болов. Миний үзсэн зүйлс нэлээд хязгаартай болохыг зориуд энд хэлье. Бизнес форумын хөтөлбөрийн хүрээнээс халиагүй.

- Хэр өргөн бүрэлдэхүүнтэй айлчлал болов?

- Жигтэйхэн л юм боллоо. Нэг онгоц дүүрэн хүн л явсан. Улсын филармони тэр чигээрээ, бизнесийн бүрэлдэхүүн гэж 40 гаруй, хэвлэл мэдээллийн 20-30 хүн явж байна. Түүн дээр албаны хүмүүс буюу Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын сайд Ч.Номин, Зам тээврийн сайд Б.Дэлгэрсайхан, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Ж.Энхбаяр гэх зэрэг өргөн бүрэлдэхүүнтэй явлаа.

- Очиход хамгийн түрүүнд нүдэнд туссан зүйл юу байв?

- Хамгийн түрүүнд нүдэнд туссан юм бол ерөөсөө л цагаан хот. Онгоц буух үед Ашхабад хотын байдал тодроод ирнэ биз. Бид хэзээнээс ч билээ дээ, Улаанбаатар хотыгоо Азийн цагаан дагина гэдэг байсан даа. Зарим хүний хэлдгээр бол согтуу орос л магтах үгээ олж ядахдаа тэгсэн гэдэг. Тэр үед байшин барилга нь өнгөний хувьд тийм байсан байж магадгүй. Гэхдээ мэдэхгүй. Яг Азийн цагаан дагина гэвэл энэ Ашхабад байна. Бүр тэр чигээрээ цагаан хот. Хамгийн түрүүнд нүдэнд буусан юм. Байшин барилгууд дан цагаан гантиг. Бүр дэлхийн хамгийн олон гантиг барилгатай хот гэж Гиннесийн номд таван жил дараалан орж. Тэр таван жилийнхээ хамгийн сүүлийнхэд гэхэд л нэг жилийн дотор 504 гантиг байшин нэмж барьсан байх жишээтэй. Тэгээд нэг сонирхолтой юм нь машинууд нь дандаа цагаан. Хар, улаан, цэнхэр гэж алга. Цагаан биш юм гэхэд ганц нэг мөнгөлөг саарал машин л үзэгдэх юм. Тэгээд хот нь, байшин нь, машин нь цагаан байхаар цагаан дагина гэхээс өөр арга алга. Жигтэйхэн ч цэвэрхэн хот юм. Шөнө оройдоо гэрэлтүүлэг нь ч өнгө үзэмж сайтай, байшин барилга, хөшөө дурсгал нь сүрлэг. Гиннесийн номд зөвхөн тэр гантиг хот гэдгээрээ ч ороогүй юм байна. Манайхаар Бөртэ чоно буюу Огус гэдэг овгийн нэртэй олон барилга, байгууламж, хөшөө дурсгал байдгийн нэг нь алсыг харагч. Тэр нь дэлхийн хамгийн том битүү алсыг харагч гэнэ. Манай улсын хамгийн өндөрт мандуулсан төрийн далбаа Риогийн цэцэрлэгт хүрээлэнд байна даа. Тэгтэл туркменчууд зориуд Гиннесийн номд оруулахаар төрийн далбаагаа хамгийн өндөрт мандуулжээ. За, тэгээд дэлхийд хамгийн том талбайд байгуулсан усан оргилуур ч байна. Хотын төвөөрөө сайхан мод тарьсан нь тэр цагаан хотыг улам ч гоё харагдуулах юм.

- Туркменистан улс цагаан гантиг ихтэй байж таарах нь уу. Мөн зөвхөн цагаан өнгөөр барилга байшин, унаа тэргээ дагнах төрийн бодлого байдаг юм болов уу?

- Тэрийг нь сайн мэдэхгүй. Гантиг элбэг гэж бодтол зарим хүний хэлэхээр Хятадаас авдаг гэх юм. Харин Киргизстан бол гантигийн орд, нөөц ихтэй.

- Төрийн тогтолцооны хувьд?

- Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон. Түүх ярьвал, Хорезмын улсын бүрэлдэхүүн дэх Сартуул улс шүү дээ. Чингис хаан долоон жил дайлж эзэлж авсан. Сүүлд Алтан ордны улсын бүрэлдэхүүнд байсан. Түүнээс хойш унаж босож тусгаар тогтнол гэдэг юмыг бараг үзэлгүй байсаар ЗХУ-н нэг Бүгд найрамдах улс болоод 1991 онд тусгаар тогтнож аваад шууд ерөнхийлөгчийн засаглалтай болжээ. Энэ 33 жилийн түүхэнд ердөө гуравхан ерөнхийлөгч төр барьсан байна. Анхных нь Сапармырат Ниязов 16 жил, дараагийнх нь Гурбангулы Бердымухамедов 16 жил, одоогийнх нь түүний хүү Сердар Бердымухамедов. Гучин жилийн түүхэнд гуравхан ерөнхийлөгчтэй байгаа юм чинь энэ нөхөр одоо хэр удаан төрийн эрх барих юм байгаа юм. Энийгээ шүтнэ гэж жигтэйхэн юм билээ. Тайландад хааных нь хөрөг хаа сайгүй байдаг шиг С.Бердымухамедовын том, жижиг хөрөг хаа сайгүй, алхам тутамд.

- Хүмүүсийнх нь аж байдал ямар юм байна. Мөн л цагаан хувцас өмсдөг юм биш биз?

- Энэ их цагаан хот том том сүрлэг барилгуудтай. Зөвхөн Геологийн яам гэхэд л музей шиг барилгатай. Хуучны архитектурын мундаг уламжлалтай гэдэг нь илт харагдахуйц маш гоёмсог байшингууд алхам тутамд байх юм. Тийм байтал хүн ер байхгүй. Уг нь нэг сая хүнтэй хот гэж байгаа юм. Тэгсэн мөртөө л хүн туйлын цөөхөн. Энэний учрыг улс хэлэх нь яруу найрагч, сэтгэгч Махтанкулы гэдэг туркменчуудын шүтээн болсон хүний 300 жилийн ойн баяр болж тэрийгээ өөрийн орны хүрээнд төдийгүй их өргөн хүрээнд тэмдэглэж Иран, Казахстан, ОХУ зэрэг хэд хэдэн орны төрийн тэргүүнийг урин Махтанкулыгийн 300 жилийн ой нэртэй боловч улс төрийн томоохон юм хийсэн тул тоталитар дэглэмтэй улс учраас хүмүүсээ журамлаад хотоос гаргаж, гудамжаар явахыг хориглосноос ийм байна гэж байсан. Гэхдээ энэ нь баттай биш. Энэ үйл ажиллагааны нэр дор Ираны ерөнхийлөгчтэй В.Путин уулзав. Тэр хоёрт Махтанкулы ямар ч хамаагүй шүү дээ.

   Ер нь бол хүн туйлын цөөн. Зарим хүний хэлэхээр хуучин хот гэж бас байдаг гэнэ. Энэ Ашхабад бол ердөө 130 жилийн түүхтэй. Яриад байгаа барилга байшин харьцангуй сүүлийн үеийнх шүү дээ. Бид онгоцноос буухдаа хуучин хотын байр байдлыг нь хальт харсан. Тэгэхэд арай намхан барилгатай, мод жимстэй, хүмүүсийнх нь байр байдал ондоо үзэгдэнэ лээ. Тиймээс тэр хуучин хотдоо илүүтэй аж төрдөг гэж хүн хэлсэн. Тийм байлаа ч улсын нийслэлд хүний амьдрал харагдах ёстой шүү дээ. Тэнд тийм юм харагдахгүй. Өдөр ч, шөнө ч харсан ижилхэн эл хуль. Ямар сайндаа Ордосын Канбоши дэргэд нь амьд хот юм гэж бодлоо. Өргөн сайхан замтай юм. Мэдээж түгжрэхгүй, бараг авто осол гардаггүй гэсэн байх.

- Харин хүмүүсийнх нь хувцас хэрэглэл онцлогтой юм байна лээ. Эмэгтэйчүүд нь дандаа үндэсний хувцсаа өмсдөг. Манайхаар бол дээлээ өмсөнө. Үсээ сүлжээд унжуулчихна. Арай ч гивлүүр зүүхгүй ч алчуураа зүүнэ. Европ хувцастай хүн би цөөхөн харсан. Ганц нэг орос эмэгтэйчүүд л европ хувцастай явна уу гэхээс туркмен эмэгтэйчүүд тиймгүй. Тэгээд ногоон өнгө голлох юм билээ. Төрийн далбааных нь өнгө ч ногоон шүү дээ. Би дунд сургууль нь тарж байхад таартал охидууд нь үндэсний хувцас, хөвгүүд нь цагаан цамц, хар хүрэм өмссөн байна. Охидуудын өмсөх хувцсан дээр дээрээс тавьсан хаалт хориг, журам нь чанга юм билээ. Хэлний хувьд үндсэн туркмен хэлтэй боловч оросоор чөлөөтэй хэл нэвтэрэлцэж байсан.

 Нэг сонин юм нь лалын шашинт эрчүүд их сахалтай байдаг гэтэл тэд суннитууд хэр нь огт сахалгүй. Сахалтай хүн нэг ч байхгүй, байвал ооч сахалтай.

- Хоёр улсын бизнес форум ямар болов. Манайхаас ямар үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниуд явсан бэ?

- Бидний мэдэхээс “Гацуурт” компанийн төлөөлөл явлаа. Өмнөх Узбекистаны айлчлалд “Шунхлай”, MCS, “Алтан тариа” гээд томууд явж байсан бол энэ удаад тиймгүй. Газар зүйн болон бусад улс төр, эдийн засгийн онцлогийг нь бодсон ч тийм байх. Ерөнхийлөгчийн айлчлал гээд л бизнес форум зохион байгуулснаас биш тийш сонирхол байхгүй гэж харагдлаа.

- Туркменистаны ямар үйлдвэр, бизнестэй танилцав. Айлын талаас хэр ач холбогдол өгч байна вэ?

- Нөгөө талаас үйлдвэрүүдээ үзүүллээ. “Хасар” гэдэг чихэр, жигнэмэгний үйлдвэртэй танилцав, тэрний бүх дамжлага юм маниуст сонин биш. Мэдээж биднийг хүлээж авч байгаа учраас тэд бүх л юмаа нэгд нэгэнгүй үзүүлсэн. Тэр нь дотоодын зах зээлээ хангаад хөрш Узбекистан, Казахстан руу гаргадаг, заримдаа Монголд хүртэл харагдаж л байдаг. Тэр үйлдвэрийнхээ хүчин чадлыг хоёр дахин нэмэгдүүлэх гэж байгаа, ирэх 12 дугаар сард 40000 м.кв талбайтай үйлдвэр нээгдэнэ гэж байна лээ. Мөн турбо, замын шонгийн гэрэлтүүлэг, таблет хийдэг үйлдвэртэй ч танилцлаа. Олон юмыг нэг том үйлдвэрт хийдэг юм байна. “Одоо энэ цех рүү орьё” гэхэд л гэрлийн шон, гудамжны хашлага, нөгөө рүү нь ороход таблет, чип, банкны карт үйлдвэрлэж байх жишээтэй. Тэр үйлдвэрүүд нь Өмнөд Солонгосын хөрөнгө оруулалттай гэсэн. Бэлгэнд таблет өгч байна лээ. Мөн Өмнөд Солонгосын хөрөнгө оруулалттай гэр ахуйн цэвэрлэгээний шингэн, угаалгын нунтаг, гар ариутгагч хийдэг үйлдвэр байна лээ.

   Тэднийх аж үйлдвэр айхтар хөгсөн орон биш шүү дээ. Гэхдээ л бизнес форумд ач холбогдол өгч байгаа бүхнийгээ л харуулах шиг болсон. Бүгд дор дорноо л “Манайд ийм боломж байна. Харилцъя, ярилцъя, хамтръя” гэж байна лээ. Манайхан ч тэрбум мод, хүнсний хувьсгалаа ярих юм. Нарийндаа бол үйлдвэржсэн орон биш учраас манайхны сонирхлыг татхгүй байх шиг. Мэдээж Туркменистан бол жимс, жимсгэнэ, хөвөнгөө тариалчихна. Нээрэн бид хивс болон даавууны үйлдвэрээр орлоо. Үйлдвэрийнх нь дэлгүүрээс улсууд их ч юм худалдаж авсан. Хоёр хүний ор, хөнжил, дэрний даавуу ердөө 54000 төгрөг. Цэвэр даавуу гэхэд хамаагүй хямдхан байгаа юм.

- Тэгэхээр энэ айлчлалын хүрээнд болсон бизнес форумын үр дүнд талууд хамтран ажиллахаар тохирч гэрээ, хэлцэл хийсэн тодорхой үр дүн гараагүй гэсэн үг үү?

- Хэлэлцээртээ хүрч дорвитой юм болоогүй байх. Харин сайхан танилцацгаасан.

- Хивсээрээ алдартай орон байх аа?

- Хивсний музей үзсэн. Тэндээ нарийн нандин юм их тавьж. Иран бол хивсээрээ алдартай тийм үү. Энэ хоёр бол нэг соёлын орон. Яг урд нь Иран байна. Тус улстай хамгийн урт хилээр хиллэж байгаа байх шүү. Тэгэнгүүт энэ хэд чинь хивс нэхсэн олон жилийн туршлагатай учраас түүнийгээ нэрийн хуудас болгож хүмүүст их үзүүлдэг юм байна. Хоёр талтай хивс, нэг метр квадратад 1.1 сая зангилаатай маш нягт нэхсэн хивс тэр нь ус нэвтэрдэггүй гэнэ. Дэлхийд ижилгүй 301 м/кв хэмжээтэй том хивсний жин нь 1.2 тонн байх жишээтэй. Музейд энэ мэтийг үзэж гайхаж яваад танил сонин дүр зураг үзсэнд одоогийн Туркменистаны түүх, соёлын олон дурсгал дунд хүндтэй байр эзэлдэг хоёр чухал байгууламжийг дүрсэлжээ. Тэр хоёр байгууламж хоёулаа монголчуудтай шууд холбоотой. Нэгд нь лалын шашинд мүэззин хэмээх албатай хүн оройд нь авиран гарч сүсэгтэн олныг мөргөлд дууддаг минарет гээчийг дүрсэлсэн бий. Дундад Азид эртний олон минарет буйн хамгийн өндөр нь. Сууриараа 12 м өргөн, өндөр нь 60 метр. Хүтлүг Төмөрийн минарет гэдэг. Туркмен хэлээрээ бол Gutlug Timuryň minarasy. Монголчууд Сартуулыг дайлж авснаас хойш зуу гаруй жилийн дараа тэр их улсын үлдэс буюу одоогийн Туркменистаны умард хэсэг Алтан орд улсад хамаарч байх үед монголчуудын байгуулсан энэ их улсын түүхэн дэх хамгийн хүчирхэг хааны нэг Узбек хаан үеэл ах хийгээд дотнын зөвлөгчөө энд томилж суулгасан нь Хүтлүг Төмөр гэдэг хүн байжээ. Алтан орд улсын түүхэнд ийм нэртэй хүн цөөнгүй байсан бөгөөд яг энэ Төмөрийн уг гарвалын тухайд нэгмөр болсон зүйлгүй, нэлээд газар Чингис хааны хүргэн Тогачар ноёны удам, хонгирад овгийн хүн гэсэн байна. Узбек хаанаас хэд ах, ихээхэн итгэлт хүн нь, чадалтай ч хүн байсан бололтой бөгөөд түүний томилсон олон аянд явжээ. Тухайлбал, Алтан орд улс Египеттэй идэвхтэй харилцахад оройлж оролцсон, Египетийн султанд монгол хатан буулгах ажлыг зохион байгуулсан гэнэ. Энэ минаретийг Хүтлүг Төмөр бариулсан гэж их төлөв үзнэ, хуучин байсныг сэргээн зассан гэх нь ч мэр сэр байна. 1334 онд Алтан орд улсын нийслэл Сарай хотод хүрч Узбек хаанд золгоод, тэндээсээ шууд Хорезмд очиж Хүтлүг Төмөртэй өөртэй нь уулзсан агуу жуулчин Ибн Баттута бол эхнийхийг нь нотолсон байдаг. Ямар боловч Хорезмын эмир Хүтлүг Төмөрийг алдаршуулан магтсан үг үсэг тэртээ тэр 1330-аад онд бичиж үлдээсэн нь өнөө хэр байх бөгөөд минаретийг тойроод исламын шашны масчид бүхий томоохон байгууламж, сургууль соёлын газар байснаас сүм орон нь өнөөдөр үлдсэнгүй. Энд нэг зүйлийг хэлэхэд Узбек хаан гэхээр манай зарим, нэрнээс нь болоод л шууд харь хүн мэт ойлгодог. Алтан орд улсын хаад явсаар түрэгжсэн нь үнэн, бүр яг Узбек хааны үед исламын шашныг авсан байх. Гэхдээ энэ их хаан бол ерөөсөө л монгол хүн байсан. Энд нэг баримтыг зориуд дурдахад, Монголын Ил хаадад хүчин зүтгэж, Хүлэгүгийн улсын нэлээд хэсэг түүхийг бичсэн перс түүхч Вассаф (Абдаллах ибн Фазлаллах Шараф ал-Дин Ширази) Узбек хаантай уулзсан тухай тэмдэглэлдээ түүнийг монголоор ярьж байсан тухай, ярих ярихдаа чухам энэ Хүтлүг Төмөр болон өөрийн хүргэн Иса хэмээгчтэй монголоор ярилцсан, бүр юу юу ярьсан тухай тодорхой бичсэн бий.

Хүтлүг Төмөрийн минарет.

   Харин нөгөө хивсэн дээр Торебег ханымын бунханг дүрсэлжээ. Туркменээр Törebeg hanym kümmeti гэнэ. Ханым гэдэг нь манай монгол хэлний хатан гэдэгтэй олон талаар дүйх бололтой. Торебег хатныг Узбек хааны охин, мөнөөхөн Хүтлүг Төмөрийн гэргий гэнэ. Үүнийг тодотгон, монгол гүнж гэж олон газар бичсэн байна. Узбек хааны охин бол монгол гүнж байхаас яах вэ. Ибн Баттутагийн тэмдэглэлд Хүтлүг Төмөрт бараалхаж, тэр газрын идээ ундааны аль дээдээр дайлуулж зочлуулсан тухай нь байхаас гадна Торебег хатан мөн түүнийг тусдаа хүлээн авч гоёмсог асарт суулган, тэр хотын бүхий л ихэс дээдэс, эрхэм хүмүүсийг урин ирүүлж байгаад хүндлэн зочилсон, хатнаас дээд зэргийн булган дээл, сайн морь бэлгэнд авсан тухай тодорхой бийгээр барахгүй тэр хатны зан ааль, ёс журмыг үгийн сайнаар бахдан магтаад “Аллахын ивээлд багтах болтугай” хэмээн ерөөсөн нь өнөөдөр хар дээр цагаанаар байна. Хатныг залуугаараа нас барсанд эцэг хаан хийгээд эмир нөхөр нь зарлиг буулгаж, орд харш барьдгаараа хэзээний алдартай тэндэх нутгийн аль сайн урчуудаар хавь ойрд хосгүй сайхан бунхан бариулсан нь тэр үеийнхээ л Таж Махал болсон нь энэ. Хүтлүг Төмөрийн дараа манай Монголын хонгирад аймгийн Нангудай ноён ор суугаад 1361 онд алагдсанд түүний хүү Хусейн эрхийг авч хүчирхэгжин улсын дотор улс маягтай болоод, залгамж нь цөөн боловч хэдэн үе хаан гэж явсны шарилыг энэ бунханд тавьж байжээ.

   Энэ хоёр дурсгал хоёулаа Туркменистаны умард дахь Дашогуз мужийн Кёнеургенч хотод байна. Миний очсон Ашхабад хотоос 480 км хол. Кёнеургенч нь 800 жилийн тэртээ Сартуулын нийслэл болж явсан Ургенч буюу Гурганж мөн. Цагтаа сая сая хүнтэй, энэ хорвоогийн хамгийн баян эрхэм хотын нэг байжээ. Монгол ирснээс хойш, бүр хожим авсан одоогийн энэ нэр нь Хуучин Ургенч. XVII зуунд эндээс хойшоо Амударья мөрний баруун эрэгт нүүж очсон улс Ургенч гэж хот байгуулсан нь одоо Узбекистаны өмнөд нутагт байна. Туркменистан улсаас ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвд таван газар багтсаны нэг нь энэ Кёнеургенч бөгөөд эртний сайхан дурсгал нэлээд хэд байдгийн хоёр дорвитой нь, анх гарсан уг сурвалжаараа монголтой зайлшгүй холбоо бүхий энэ минарет, бунхан хоёр юм.

Туркмен хүний хувьд энэ дурсгал их эрхэм болохын гэрч нь 1993 онд улсын банкнаас нь гаргасан манат хэмээх цаасан мөнгөний ар дээр, угаас хаяа дэрлэн орших энэ хоёр байгууламжийг хамтад нь дүрсэлсэн хэрэг болно. Мөн энэ музейд буй нарийн сайн хивсэн дээр байгаагаас гадна туркмен хүний бусдад үзүүлж гайхуулах түүх, соёлын нандиных нь эн тэргүүнд энэ хоёр хэзээний л явж байдгийн жишээ баримтыг тоочин хэлэхийн аргагүй.

Торебег ханымын бунхан.

- Тэр улсын иргэдийн амралт, чөлөөт цаг яаж өнгөрдөг юм байна?

- Гудамжаар хүн үзэгдэхгүй болохоор сайн мэдэхгүй юм. Бар, ресторанаар яваагүй, тийм юм байдаг ч юм уу, үгүй ч юм уу бүү мэд. Миний анзаарснаар бол орой тийшээгээ хүүхдүүдээ дагуулаад гадуур явдаг юм байна. Халуун газрын онцлог нь тэр байж мэднэ. Өдөр нь тэр бүр хүн харагдахгүй, орой нь хүүхдүүдээ тоглуулж, хамт хооллож байгаа харагдана лээ.

  Би тамхичин хүн болохоор нэг юмыг сайн анзаарлаа. Тэнд тамхи татдаг хүн харсангүй. Би тамхи татмаар байдаг. Гэтэл тэр гудамж, талбай, зоогийн газар, дэлгүүрийн тэр хавьд тамхи татаж байгаа хүн ер харагдахгүйн дээр хууль, журам нь хатуу болохоор зөв бурууг нь мэдэхгүй учир “Энд тамхи татаж болох уу” гэж байнга асууж явлаа. Тэгэхээр “Болно, болно” гэж байгаа нь цөөхөн. Ихэвчлэн “Чи зочин юм чинь, гадаад хүн юм чинь татчих” гэж байна. Түүнээс биш тамхийг хориглочихож. Энэ тухай миний хамт явсан хүмүүсийн нэг “Эд нар тамхиа хориглоод тамхигүй орон болох гэж байгаа. 2025 оны сүүлч гэхэд тамхи татахгүй, худалдахгүй болно” гэж ярьсан.

- Таныг зорчих үеэр хэр халуун байв?

- Зундаа 40 хүрч халдаг гэсэн. Намайг очиход 27, 28 хэмийн халуун байлаа. Тэрнээс болсон уу, Монголд онгоцны буудал дээр буугаад машинд суух хүртэлх тэрүүхэн хооронд нимгэн хүрэмтэй явж байгаад хатгаа авах шахсан.

- Валютын ханш хэр байна?

- Нэг манат 170 төгрөг. Нэг доллар 19.5 манат. Нэг сонин юм нь валютын ханш нь манайх шиг биш. Биднийг зочид буудалд мөнгө солиулахад “Зочид буудалд нэг ондоо, зах, дэлгүүрүүдэд нэг ондоо ханштай шүү” гээд анхааруулаад байсан юм. Тэр нь үнэн юм билээ. Хүмүүс буусан зочид буудалдаа доллар солиулсан чинь нэг долларыг 3.5 манатаар авч байгаа юм. Гэтэл тэндээсээ гараад худалдааны төв ороод солиулсан чинь 19.5 болсон. Тийм их зөрүүтэй. Бас нэг сонин юм нь албан ёсоор валют арилждаг газартай би таарсангүй. Банк нь бол яг л зочид буудлынхтай адил ханшаар солино. Тэгээд худалдааны төв дээрээ очоод валют сольдог газар нь хаана байна гээд хайгаад олдоггүй. Худалдааны зөвлөхөөс нь асуутал энд нэг газар байгаа гээд заагаад өгтөл эмийн сангийн авгай доллар сольж өгсөн. Цуг явсан нэг нөхөр хүүхдийн тоглоомын газар орж валют солиулсан гэнэ лээ. Тэгэхээр нь би тэднийг хууль бусаар валют сольдог байж магадгүй юм гэж бодлоо.

- Тэгвэл банк, зочид буудлын ханшаар бодвол 3.5 манатаар та юу авч болохоор байна?

- Юмны үнэ хямдхан юм билээ. Тэр тусмаа хоол их хямдхан. Би нэг худалдааны төв дотроос хоол идэхээр болсон юм. Манайхаар бол “Shangri-La”. Үндэсний хоол идье гэтэл дандаа бургер, пицца, KFC таараад хайж явсаар нэг цэвэрхэн сайхан хоолны газар ороод хамгийн гайгүй, илүү махтай байж болох хоолыг авья гэж бодоод хамгийн үнэтэй хоолыг нь захиалтал 50 манат. Энэ чинь 9000 төгрөг байхгүй юу. Үнэхээр л амт сайтай, мах ихтэй хоол байсан. Яг тийм хоолыг бид жишээ авсан “Shangri-La”-гаас авбал 3-4 дахин үнэтэй байна. Дараа нь стейкны газар орсон. Өмнөхийг бодвол зэрэглэл өндөр газар хэр нь гурвуулаа хооллоход 300 манатад буюу 54000 төгрөгт багтсан. Гайгүй хоолыг нь авч идээд тэр шүү.

  Нэг кг тарвас 1.2 манат буюу 200 төгрөг гээд бодохоор 10 кг тарвас 2000 төгрөг болохоор байна. Манай энд байдаг арван хэдэн мянгын алимнууд хоёр дахин хямд, лийр, усан үзэм мөн хямд. Харин гаднаас авдаг учраас гадилны үнэ нь манайхтай ижил юм билээ. Тэгээд улаан лооль, өргөст хэмх, янз бүрийн нарийн ногоо нь 200, 300-хан төгрөг. Мах нь мөн хямд. Үхэр, хонины сайхан алаг мах ангилаад зарж байгааг сонирхтол их хямд юм. Манайх махны орон байтлаа тэгж сайхан ангилдаггүй. Тэнд бол үхрийн мах 11000 төгрөг байна лээ.

- Байгууллагуудын  хаяг ямар хэл дээр байсан бэ?

- Туркмен хэл латин үсэг ашигладаг. Хаяг нь дан туркменээрээ юм билээ. Англи, орос юм байхгүй. “Talhin” гэдэг нарийн боовны газартай таарлаа. “Алтан асар” нэртэй байгууллага тун олон. Энэ чинь түрэг хэлний үгс учраас монголтой адилхан байгаа юм. Жишээлбэл, төв телевиз нь, хамгийн том худалдааны зах нь, үүрэн холбооны оператор компани нь, төлбөрийн систем нь “Алтан асар” нэртэй. Тэр “Алтан асар” телевиз нь олон ч сувагтай юм. Хамгийн хөөрхөн нь BBC гардаг юм байна. Хан Кан Нобелийн шагнал авсныг, Шотландын ерөнхий сайд нас барсныг, Илон Маск “Cyber Cab” нэвтрүүлэх туршилт хийлээ гэдгийг BBC телевизийн өглөөний мэдээнээс үзлээ. Тэр тал дээрээ ч тас хаалттай орон биш юм. Орос, Хятадын хэдэн суваг бас байна лээ. Харин яг өөрсдийн сувгууд нь нөгөө л С.Бердымухамедовоо мэдээлнэ, дуу хуураа гаргана.

- Гадаадад зорчихдоо хүмүүс тухайн улсад очоод эсвэл очихын нааны олон улсын сим, и-сим авдаг болсон. Туркменистаны хувьд ямар онцлогтой байна вэ?

- Би эндээсээ сим авч явья гээд “Shangri-La” ортол Туркменистаныхаас бусад бүх орны сим байсан. Туркменистанд сим их үнэтэй, 85 доллар гэж байна. Тиймээс зөвхөн зочид буудлын орчинд л интернэтийн хэрэгцээгээ хангаж явлаа.

- Зочид буудал нь ямар байв?

- Зочид буудал нь их марзан. Гаднаас нь харахад хачин сайхан барилга. Гэтэл дотор нь ороод ирэхээр өрөөний үйлчилгээ байхгүй, хаалгаа түлхүүрдэж онгойлгодог, хуучны тавилгатай, гэрэлтүүлэг муутай, хөргөгч нь хоосон. Хүн нэг бүрийн хэрэглэх шампунь, оо, савангаас тэр буудлын зэрэглэл харагддаг шүү дээ. Тэгтэл манайд дээр үед л байсан оо харагдаж байх жишээтэй. Тэр тал дээр ядруухан юм билээ. Мэдээж ерөнхийлөгч, албаны хүмүүс буусан “Огускент” буудал нь анги юм байсан гэнэ лээ.

- Такси үйлчилгээ хэр хөгжсөн орон байна?

- Тогтсон үнэ байхгүй, тохиролцож явдаг юм байна. Таксиндаа жолоодох эрхийн үнэмлэх энэ тэр юмнуудаа тавьсан хэр нь тоолуур байхгүй. Нэг км долоон манат гээд биччихсэн байгаа юм. Туркменистанд бол шатахуун маш хямд. Нэг литр нь ердөө 1.2 манат буюу 200 төгрөг. Нефть, газрын тосоороо амьдардаг орон шүү дээ. Долоон манат чинь 1000 төгрөг орчим. Гэтэл тэндээс тэр хүртэл төдөн км учраас тийм болно гэсэн юмгүй санаандаа орсноо хэлж байгаа юм. Зочид буудлаас худалдааны төв хүртэл урьд явж үзсэн замаараа явтал нэг жолооч надаас 100 манат нэхээд хэрэлдсэн шүү дээ. Уг нь, 17000 төгрөг. Сүүлд нь чааваас өгчихдөг байж гэж харамссан л даа. Тухайн үедээ 80 манат өгөөд салсан юм. Нарийндаа бол мөнгөндөө биш, элэг бариад байгаа юм шиг санагдаад. Өмнө нь тэр замаар явахад 25 манат болсон юм. Нийтийн тээвэртээ манайх шиг “Yutong” компанийн автобусаар үйлчилж байна лээ.

   Сониноос бизнес форумын үеэр “Та нар манай хурдны замын төслүүдэд оролцооч” гэж байна лээ. Туркменистан байгалийн хии, нефтиэсээ асар их мөнгө олдог. ДНБ нь 120 тэрбум доллар. Манайхаас хэд дахин их ДНБ-тэй байна шүү дээ. Тэгээд нэг хүнд ногдох орлого нь 17-18 мянган доллар мөртлөө хүмүүс нь 100 долларын цалинтай. Энэ бол эрүүл тогтолцоо биш. Туркменистан гэж цаанаа асар их хөрөнгөтэй ядуу орон байна гэсэн үг. Тиймээс нэг хэсэг хүмүүс нь гадагшаа их гарсан юм гэнэ. Амьдрал сайнгүй болохоор арга байхгүй шүү дээ. Хойшоо Казахстан, Иран, Узбекистан, Орос руу гардаг байж. Сүүлдээ хүн амынх нь бараг тал нь гараад явсан гэх юм. Гэхдээ арай ч тэгээгүй байх, ерөнхийдөө олон хүн гадагш гарч ажиллах болсон юм байна. Тэгэхээр нь удирдлагууд нь энэ ер нь буруудлаа гэж үзээд гадаад пасспортгүй болгочихсон учраас одоо энэ туркменчууд нутгаасаа гарч чаддагүй гэнэ. Энэ талаараа яг Хойд Солонгос болчихсон гэж хүмүүсийн ярих нь ортой байж магадгүй. Зарчмын хувьд Хойд Солонгос мөн л дөө. Тухайлбал, Ашхабад хотын ард Аркада гэж хот шинээр байгуулсан юм байна. Нөгөө л цагаан гантигаар булсан тэр хот нь Ордосын Конбаши шиг жинхэнэ хоосон хот. Аркада нь эцэг Г.Бердымухамедовоо хүндэтгэдэг нэр шүү дээ. Тэгэхээр Аркада бол эцэг Г.Бердымухамедовтоо зориулж нөгөө их мөнгөөрөө босгосон хоосон хот юм билээ.

- Туркменистан хаалттай орон. Гэхдээ бас ч гэж харьцангуй нээлттэй болж байгаа гэсэн. Гадаад хүн хэр байсан бэ?

- Гадаад хүн гэвэл цөөн орос л байна. Гэхдээ туркмен хүнтэй ч цөөн таарсан хүн гадаад хүнтэй таарна гэж байхгүй. Явахаасаа өмнө уншиж судалж байхад бол гадаадын жуулчид Туркменистан ороход тун ярвигтай гэсэн байна лээ. Яг л Хойд Солонгос доо. Барууны хөрөнгө оруулалт бага, харилцаа хязгаартай юм билээ. Нэг хэсэг жуулчдад гайгүй байснаа буцаагаад чангалсан сурагтай. Онгоцны буудал нь шувууны хэлбэртэй нүсэр юм байна билээ. Даанч очих, явах хүнгүй юм чинь хоосон л байдаг байх.

- Баярлалаа.