Б.Баянжавзан: Их-Уул сумынхаа нэрийг хүмүүст хоногшуулахын тулд хуушуур хийж эхэлсэн

Н.Ариунсайхан

Зөв монгол хүн

2025-02-28

Манай сайтын ээлжит зочин Б.Баянжавзан Завхан аймгийн Их-Уул сумын уугуул. Тэрбээр гэрт нь ирсэн айлчинд аав ээжийнхээ хийж өгдөг байсан амтат хуушуурыг хожмоо төрөлх сумынхаа нэрийн хуудас, Монголдоо цуутай брэнд болгож чадсан билээ. Тэр нь “Нэгийг идээд л цадна” гэж бидний нийтээр хэлэлцдэг болсон Их-Уулын далан давхар хуушуур юм. Сэтгүүлч мэргэжилтэй Б.Баянжавзан төрийн уран бичээч Б.Алтантуяагийн шавь, “Монголын сайхан бичигтэн” уралдаанд олон жил амжилттай оролцсон авьяаслаг нэгэн билээ.

Ковидоор төрсөн мэргэн санаа

    Аав ээж хоёр маань намайг “Нягтлан болгоно” гэдэг байлаа. Харин би монгол хэл, уран зохиолын хичээлдээ сонирхолтой учраас “Сэтгүүлч болно” гэж зүтгэсээр, тэдэндээ хэлэлгүйгээр МУИС-д орчихсон юм. Орсон хойноо хэлтэл аав ээж хоёр “Яаж байгаа юм бэ?” гэж аашлах маягтай байна. Тэгэхээр нь “Би нягтлан болоод хоолоо олж идэж чадахгүй. Хүссэн мэргэжлээ л сонгоно” гэж тас зөрсөн юм. Би ер нь бусдын шийдвэрийг дагаж амьдарч чадах хүн биш шиг байгаа юм. Эцэг эхийнхээ хэлсэн мэргэжлийг сонгоод явсан бол дараа нь харамслаа гэхэд хэнийг нь буруу гэх вэ. Гэхдээ өдийг хүртэл нэг зүйлд маш их талархдаг. Ямар гоё аав ээжтэй, яасан халуун дулаан, хөдөлмөрч гэр бүлд өсөө вэ гэж. Намайг мэдээ орсон цагаас л манайх хүний хөл тасардаггүй айл байв. Өдөрт хэдэн ч хоол унд хийдэг байв даа. Хүний хөлөөс зайдуу, намаг дунд очоод буучихсан байхад хүртэл хүмүүс  манайхыг олох гэж төөрсөн ч хамаагүй сураглаад олоод ирдэг байв. Тэгээд л “Хүн ирлээ. Борц нүд” гээд л ээж маань биднийг шөнө орой гэхгүй босгоно. Байнга тэгж хүн ирээд байхаар хүүхэд байсан болоод ч тэр үү сүүлдээ залхаад, дүүтэйгээ нэг өдөр гэрийнхээ бүх борцыг нүдээд тавьчихаж билээ. Тэгсэн чинь сар болов уу, үгүй юу өнөө борц маань дуусчихаад, ээж дүү бид хоёрт үглээд эхэлдэг юм. Тэгэхээр нь “Өөрөө л шөнө хүн босгож борц нүдүүлдэг юм байж. Би ямар буруутай юм” гэж өөрийгөө өмөөрөөд өнгөрч байлаа. Гэхдээ хүн ирэхийг тэгж төвөгшөөдөг байсан би том болоод шал өөр болчихсон. Аав ээж хоёр эзгүй байсан ч дүү нартайгаа өөрсдөө босоод хүнд гялс хоол хийгээд өгчихдөг. Хүн ирэхээр бараг баярлаад бушуухан тогоогоо гал дээр тавьдаг, ирэхгүй бол уйддаг болчихсон байж билээ.

    2020 онд оюутан байсан би ковидын хөл хорионд ороод гэртээ байлаа. Зуны хэдэн сар юу хийж болох вэ гэж бодож бодож нэг мэргэн санаа олов. Цар тахал дэгдээд, гаднын машин сум руу оруулахгүй, сумаар дайруулахгүй шууд явдаг болгоод эхэлсэн. Улаанбаатараас манай сумаар дайрч явдаг машин байхгүй болчихоор ерөөсөө захиалгын хоол байх ёстой юм байна гэж бодсон. Холын замд яваа хүмүүс ходоод нь хонхолзож л таарна, замыг нь тосоод хоол аваачиж өгдөг байя гэж. Ер нь хамгийн сайн чаддагаараа хуушуураа л барьж авъя, брэнд болгоё гэж шийдлээ. Энэ хуушуур бол Их-Уул сумын зөвхөн нэг багийнхан ч юм уу, тийм цомхон хүрээнд л мэддэг хоол байв. Манайх ирсэн зочдодоо ёс мэт хийж өгдөг, зооглосон хүмүүс бүгд амттай сайхныг нь гайхдаг байлаа. Тийм болохоор хуушуураа яаж хийдэг, хүмүүс яагаад дуртай байгааг ерөнхийд нь мэддэг байсан юм.  Тэгээд тэр жилийнхээ долоодугаар сарын 20-ноос Фэйсбүүкт “Их уулын далан давхар хуушуур” гэсэн пэйж нээгээд нэг сар гаруй хийв. Хийсэн хуушуураа дүүтэйгээ ээлжлээд унадаг дугуйгаар зам руу хүргэж өгнө. Аймгийнхаа ч юм уу, таньж мэддэг хүмүүс рүүгээ яриад “Энийг Фэйсбүүкт постлоод өгөөч”, “Та надаар хуушуур хийлгэж байсан даа. Одоо тэрийгээ биччих” гэж ярина, тэд маань ч дуртай биелүүлнэ. Тэр зун бол тэгэсхийгээд л өнгөрсөн.

   Хойтон нь буюу 2021 оны зун их сургуулиа төгсөв. Би хонхны баяр, зургийн монтажгүй, ковидын үеийн төгсөгч л дөө. Ямар сайндаа дипломоо шуудангаар аваад голын зах дээр задалж байх вэ. Тэр зун хуушуураа хүмүүст таниулах, түгээх гэж маш их хичээсэн. Ээж аав, дүү нар, найзтайгаа хамт шүү дээ. Тэр зун ерөнхийлөгчийн сонгууль болж байсан учраас хөл хөдөлгөөн ихтэй, хуушуурыг маань хүмүүс их авч байлаа. Гэхдээ жаахан шантарсан ч болоод тэр үү, мэргэжлээрээ ажиллах хүсэлдээ автаад хотод хүрээд ирсэн.

    Улаанбаатар, Увс хоёрын хооронд арван жил нааш цаашаа явж байгаа мөртлөө манай сумыг мэдэхгүй хүн надтай таарч байсан байхгүй юу. Тэгсэн мөртлөө Тосонцэнгэлийг мэдээд байдаг. Уул нь Тосонцэнгэл сум Солонготын даваагаар даваад Их-Уулаас 45 километрийн цаана байгаа юм. Тосонгийн хүүхдүүд ч өөрсдийгөө бараг аймгийн төвийн, хотын хүүхдүүд гэж ярьдаг. Олимпиад, уралдаан тэмцээнд очихоор биднийг “Хөдөөний хөөсөн мантуу” гэж нүд үзүүрлэхээр нь шар хөдөлнө, үзэлцмээр, ямар сумын хүүхэд гэдгээ харуулмаар санагдана. Гэвч яах ёстойгоо мэдэхгүй, Тосонцэнгэлийн хүүхдүүдийг Австрали тив шиг баахан цагаачтай, уугуул хүн гэж байхгүй гэх мэтийн юм хэлэхээс хэтрэхгүй. Тэгээд ерөөсөө л сумынхаа нэрийг хоногшуулж, баруун аймгууд руу явахдаа Тосонцэнгэлээр дайрдаг 10 машины хоёрыг нь сумаараа дайрдаг болгоно гэж зорьсон юм.

Урт нь 18, өргөн нь 15 см, үнэ нь 18 мянган төгрөг.

Захиалгаа дийлэхээ больсон нь

    2021 оны зун Б.Болдсайхан эмчийн “Зүрх мартахгүй” төслийнхнийг Завхан явж байна гэж дуулав. Тэгээд хөөцөлдсөөр байж дугаарыг нь олж аваад “Би танд ёстой гоё хуушуур идүүлье. Танай багийнхныг дайлъя” гэсээр байгаад утсаар замчилж Гүнжийн хясаа гэдэг газар хүлээлгэж байгаад хуушуураа аваачиж өглөө. Тэгтэл Болдсайхан эмч “Энэ ёстой харж байгаагүй гоё хуушуур байна. Чи одоо ийм жижигхэн юм байж ямар том хуушуур хийдэг юм” гэж хошигнож байна. Дараа нь 2022 онд Болдсайхан эмч рүү “Би хуушуураа хийх гэж байгаа юм аа. Манай дүү хөдөө оччихсон, бэлдэж байгаа. Та нэг удаа пост бичээд өгчих” гэж мессэж явуулсан чинь хариу ирдэггүй ээ. Тэгэхээр нь “Ямар муухай их зантай юм бэ” гэж бодоод өнгөрлөө. Тэгсэн чинь төд удалгүй, намайг мэдээгүй байхад ах пост хийчихжээ. Тэр нь маш олон хүнд хүрсэн байв. Ингээд захиалга ар араасаа хөврөх нь тэр. Сүүлдээ бүр захиалгаа дийлэхээ болилоо. Хүмүүс “Болдсайхан эмчийн хуушуур байна уу?” гэж зогсоо зайгүй залгадаг болов. Би тэр үед Болдсайхан эмчийг ёстой инфлүнсерүүдийн хаан юм байна гэж бодсон. Бичье гэж бодсон юмаа л бичдэг, хүнээс мөнгө авдаггүй, юм хийх гэсэн хүнийг маш их дэмждэг юм байна гэж ойлгосон. Ингээд нэг мэдэхэд, өөрийгөө Их-Уул сумынх гэж хэлэхээр хүмүүс “Танай тэнд нэг тийм гоё хуушуур байдаг гэлүү?” гэж асуудаг болсон доо. Тэгж асуухаар нь дотроо бол бахдалтай нь аргагүй инээгээд өнгөрдөг. Ямар ч байсан Их-Уул гэдэг нэрийг хүмүүст хоногшуулах зорилго маань бүтсэн нь энэ.

   Манайхыг дагаад суманд маань олон айл далан давхар хуушуур хийж эхэлсэн. Далан давхар гэж яг ямар хуушуурыг хэлдэг, яг тэр аргаар нь л хийж байвал хамаагүй л гэж боддог. Ганц би биш бусад маань ч гэсэн ашиг орлоготой, амьдрал нь гоё байвал буян нь надад буцаад ирэх биз гэж бэлгэшээдэг дээ. Хамгийн сүүлд харахад Их-Уулын дөрвөн айл энэ хуушуурыг хийж байх шиг байна лээ. Зарим нь утсаар залгаад “Танайх хэдэн төгрөгөөр пост бичүүлдэг юм бэ. Энэ хүмүүс чинь айхтар өндөр үнэ хэлээд байна” гэхээр нь “Манайх сурталчилгаанд мөнгө огт зардаггүй” л гэдэг, үнэн л юм чинь. Бидний хүссэн хүсээгүй манай хэрэглэгчид өөрсдөө сэтгэгдлээ бичдэг, бичлэг хийж тавьдаг юм. Нэг мэдэхэд л ийм болсон байсан.  

20 литрийн тогоонд хоёр л хуушуур багтдаг

   Энэ хоолыг зарим нь зүгээр л нэг том хуушуур гэж үздэг байж магадгүй. Гэхдээ энэ бол эцсийн дүндээ ээж аавын минь өгсөн хүмүүжлийн үр дүн юм. Мөн тэдний хөдөлмөрийн үр шимээр бүтсэн сарлагийн шар тос, хонь, үхрийн махаар хийдэг хоол. “Танай л шар тосыг авъя” гэдэг хэчнээн хүн байдаг гээч. Жилийн дөрвөн улиралд тасрахгүй. Манайх хуушуурандаа ордог шар тос, махыг хүнээс худалдаж авдаггүй. Ямар нэгэн масло, ургамлын тос хольдоггүй. Энэ бол бидний бахархал. Хэрэв манай яг өөрсдийн бэлтгэж нөөцөлсөн шар тос дуусвал хуушуурын захиалгаа хаачихдаг. Дээрээс нь бид ямар ч хүнтэй эелдэг сайхан харилцахыг хичээж, үйлчилгээний соёлтой байхыг хичээдэг. Зарим хүн Их-Уулын далан давхар хуушуур гэхээр Баянжавзанг л боддог байж магадгүй. Яг үнэндээ энэ бүхний цаана манайх гэдэг айл тэр чигээрээ оршиж байдаг юм шүү.

    Бид хуушуураа хийхдээ ихэнх хоолны газар шиг махаа хуурчихаад гуриландаа боох биш чимхсэнийхээ дараа удаан шарж болгодог. Гурилыг нь далан давхар бин хийдэгтэй адилхан бэлдэнэ. Элдэнэ, шар тосоо түрхэнэ, буцаагаад хуйлна, амраана. Тэгээд ахиж элдээд, махаа тавьж чимхээд хуушуураа боож байгаа юм. Хоёр талдаа зузаан гурилтай, голдоо мах ихтэй хуушуурыг зөөлөн гал дээр удаан хайрч байж л болгоно. Анх том хуушуур гэдгээр нь сурталчилж, хэрэглэгчээ татаж байсан болохоор хэмжээг нь өөрчилье гэж одоо ч боддоггүй юм. Нэг хуушуур ойролцоогоор 18 см урт, 15 см өргөн байдаг. Хөдөөний айлууд аарц, цагаагаа буцалгадаг 20 литрийн тогоо байдаг даа? Түүний голд яг хоёр ширхэгийг хайрч таардаг. Дор хаяж 20 минут болно. Тооцоо хийж үзэхэд хамгийн их гардаг зардал нь шар тос юм билээ. Шар тос өнөөдөр зах дээр ямар үнэтэй билээ. Гэвч манайх нэг ширхэг хуушуурынхаа үнийг 18 мянган төгрөг хэвээр нь л байлгаад байгаа. Үнээ нэмэхгүй байгаагийн учир гэвэл манайх өөрсдийн бэлдсэн цагаан идээ, махаа хэрэглэдэгт байгаа юм. Нөгөө талаас нь авч үзвэл цагаан идээ, махаа зах зээлд шууд борлуулснаас нэмүү өртөг шингээж эцсийн бүтээгдэхүүн болгоод гаргах нь илүү ашигтай байна. Хөдөлмөрөө арай илүү үнэд хүргэж байгаа л хэлбэр юм.

Их-Уулын хуушуурыг Улаанбаатарт хийсэн нь

   Далан давхар хуушуураа хотод хийгээч гэсэн хүсэлт их ирсэн юм. Тэгэхээр нь өнгөрсөн намар хүмүүст сонирхуулъя гэж дүүтэйгээ хамт Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд жижиг ТҮЦ түрээслээд дөрвөн долоо хоног хийж үзсэн. Зөвхөн хагас, бүтэн сайнд. Өглөө 9 цагаас эхлээд яг 30 минутын зайтай дөрвөн хуушуурын захиалга авахаар өдөрт 50 орчим хуушуур хийж таарсан. Сонирхолтой нь, Их-Уулд идэж байсан, мэддэг хүмүүс ирдэг юм билээ. Ихэнх нь таньдаг хүмүүс байсан. “Дүүгээ дэмжье” гээд хүрээд ирсэн нь аягүй хөөрхөн санагдаж билээ. Олон сайн хүний буянаар хуушуураа сайн борлуулсан. Хуушууранд орж байгаа үндсэн орц, материалаа бодохоор яг л нэг таваг хоолны материалаар нэг хуушуур хийсэн байдаг. Шар тосонд хайрдаг учраас өег. Ер нь дунджаар нэг хүн нэгийг л иднэ гэж тооцоолдог. Эрэгтэйчүүд арай илүү иддэг болохоор хоёрыг идчих нь бий. Гэхдээ ихэнх нь барахгүй, талыг нь аваад явдаг юм.

Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн: Өдөрт 50 хуушуур.

Хуушуур хийж олсон мөнгөөрөө Өмнөд Солонгост аялав

   Миний доод талын дүү Б.Мягмардулам 2023 онд сургуулиа төгсөөд Эрдэнэтэд нөхөр, хүүхэдтэйгээ амьдрахаар явсан. Дараагийн дүү, одоо АШУҮИС-ийн оюутан Б.Хонгорзул амралтаараа гэртээ очихоороо хуушуураа хийдэг. Миний халааг авсан гэх үү дээ. Хуушуур хийж олсон мөнгөөрөө сургалтын төлбөрөө хийгээд, сая бас Өмнөд Солонгост аялаад ирсэн. Бараг надаас илүү мөнгөтэй байгаа нь хөөрхөн санагддаг юм. Би доороо гурван эмэгтэй, нэг эрэгтэй, дөрвөн дүүтэй хүн. Арван жилийн сургуульд байхаасаа л дүү нараа харсан. Аав ээж хоёр ихэвчлэн мал дээр, өвөл л хааяа нэг төв орж ирдэг байв. Аав ээж хоёртоо заримдаа “Энэ дөрвөн хүүхдийнхээ биеийг багаас нь даалга, тэгэхгүй бол би дөрвөн хүүхэд төрүүлсэн юм шиг байх юм” гэж туньдаг юм. Дүү нартаа өөрсдөд нь “Биеэ даа, чадах юмаа хий” гэж байнга үглэдэг маань сайнаар ч нөлөөлсөн байж магадгүй гэж боддог. Аав ээж хоёр маань өөрсдөө хэчнээн завгүй байсан ч хүн тусламж гуйвал ажлаа хаяад л гүйгээд очих хэмжээний сайхан сэтгэлтэй улс. Хүмүүс намайг “Миний дүү амьдралыг аз жаргалтайгаар харж чаддаг, энэ чанараа битгий алдаарай” гэж хэлж байхыг олон удаа сонссон. Энэ хүмүүжлээ би гэрийнхээсээ л олж авсан гэж боддог. Гэхдээ би амьдралыг гэгээлгээр бодож ярьдаг хөнгөн юм шиг мөртлөө маш удаан бодож шийдвэр гаргадаг хүн юм билээ. Нэг шийдвэр гаргавал буцаж ухрахыг хүсдэггүй. Ямар ч зүйлийг эхлүүлбэл хоёр жил болоод цэгцэндээ орчихдог гэж боддог учраас тууштай байхыг чармайдаг даа.