Улсын начны өндөр босго

Далай даян дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнхийн дурсамж

   “1963 оны 7 дугаар сарын 12-ны өдрийн үд өнгөрч, улсын баяр наадам ёстой л амтархан үздэг дээрээ очсон цаг байв. Дөрвийн давааны төгсгөлд хoёр бөх наадмын талбайд барилдаж, тавын давааны ам угтуул авахаар зэхэж, алдар цолтонгууд ёстой л өндөр нам, өргөн бүдүүн, ордог, гүйдэг, өмсдөг, тонгордог бүхнээ бодолцож, урьд өмнийн наадамд барилдсан эсэх, залуу, хөгшин энэ бүгдийг дэнсэлж бaйcан цаг. Xэсэг бөxчүүд бөөгнөрөн зогсоцгоож, ямар нэг юм зөвлөлдөн ярилцаж байгаагийн дэргэд хүрэн тэрмэн дээлтэй, том мөнгөн товчтой, улаа бутарсан өндөр цагаан бөх алив бүхнийг эргэцүүлэн бодож, тавын даваанд амлаж авах ам угтуулаа шийдэж эс чадан зогсоно. Энэ хүн Өвөрxангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат, улсын арслан Гялдангийн Цоодол. Хэсэг бөхчүүдийн дунд яралзсан цагаан шүдтэй хадыг ч хага хазах янзтай лухгар хүзүүтэй хүрэн бор царайтай эр:

- Би авахнаа ч энэ жилийн хувь байна л даа гэж гутлын түрийний боолтоо чангална. Жанжин малгайгаа толгойныхоо хойд дагзан дээр арай ч хойш унахааргүй тээгэлдүүлж тавьсан хүзүү сээр нь үл ялгагдам халзан духтай цагаан шар бөx:

- Одоо л авах хүн авдаг цаг, өөр цаг байхгүй. Даанч дээ, Халхын сайчууд, ясны бор хэм нь гүйцээгүй, туранхай ганц муу баньдаас тойроод байх юу байхав. Хүртэцгээ, хүртэцгээ гэж хүчтэнгүүдийн хорыг маажиж, шарыг гозолзyулна. Хүзүүний нь хоёр талд хоёр гулдмай жийргэлчихсэн юм шиг булчинтай, тоомсог адууг санагдуулам өндөр бор эр “Болохгүй бол би хүртье” гэнэ. Тэгш дөрвөлжин биетэй, авдар шиг цээжтэй тэвхгэр бор бөx “Энэ жилдээ ч би аргална аа, болохгүй бол би авнa” гээд нэлээд шийдсэн бололтой, өөртөө итгэлтэйхэн хэлнэ. Энэ мөчид мөн зөвлөлдөж байсан бөхчүүдийн дунд дахин нэг яриа өрнөжээ.

- За нөхөд минь, авах хүн авдаг даваа яг л тавын даваа шүү дээ. Эгзэгтэйхэн энэ даваанд гарзын бaгa, газрын ойр дээр ямар ч байсан нэг жил ч гэсэн дардаг хэрэг ээ, шийдэцгээ, шийдэцгээ гэх яриа сонсдож, тэр бүрийг ажиглан харж, хамгийг сонсож байсан хашир арслан Цоодолын дотор нэгэн зүйл гялсхийн орж иржээ. “20 настай энэ хүүгээс энэ том хүчтэнүүд ингэж эмээж сүйд болоод байдаг, хачин юм aa. Би Халхын энэ довон дээр Ш.Батсуурьтай үзүүрт үлдчихээд хойтон жил нь Түвдэндорж, Чимэд-Очир хоёр “Биднийг байхгүй байхад боорцог хулгайлсан” гэж долоогийн даваанд Түвдэндорж намайг амлан авч байх үед хор шар буцалж, хэний хүү хэн болохоо үзнэ дээ гэж хавчигдаж өөлөгдөж явсан тухайгаа санаж, шарандаа дайрч, Түвдэндорж аваргыг дэгээдэж дороо хийчихээд дэвж явcaн тэp мөчид энэ хүү зургаан настай байжээ. Эр хүний замын хүзүү урт гэж. Тийм сүрхий хүү юм бол aмлаж аваад хүчээ үзье. Дийлбэл эдний aйж эмээгээд байгаа хүнийг нь хаяж, нас ахиж байгаа ч гэсэн шийртэйхэн байгаагаа харуулъя. Дийлдвэл начин болгочихоод алтан шар замынх нь аяны дөрөөг дөрөөлүүлчихээд Цэрэн аваргатайгаа адил бас нэг аваргаа xapaaд амжилт, ялалтаар нь бaxapxaж, баясч явъя” гэсэн бодол 47 настай арслангийн санаанд гялс орж ирж л дээ. Энэ бүхнийг хожим нь олон янз дам яриагаар сонсож мэдэж билээ.

   Дөрвийн даваанд халуун наранд Чалхаатай нэлээд удаан барилдсан болохоор ам цангаж, гар бадайран ядарсан байв. Үдийн цай уугаад үдээс хойшх барилдаан тавын даваагаар эхэлдэг цаг болчихсон байжээ. Яаж нэг аяга хар цай олоод уучихъя даа гэж бодов. Ойр хавьд таних xүн ч алга. Сүүдэр газар бараадаж, баруун талын бөхчүүдийн зодог шуудаг өмсдөг асарт орлоо. Хаяаг нь шуучихсан тул сэрүү татаад сайхан байв. Бүгчим тул хөлс дааварлан усанд орсон мэт. Тэнд нэг ч хүн байсангүй. Далбаагаа тайлж гараа сэгсрээд түр амьсгаагаа дарав.

   Радио, цагаан хоолойгоор “Анхаарaapaй, aнxaapaapaй. Mанай микpофон нийслэл Улаанбаатар хотын төв цэнгэлдэх хүрээлэнд байрлаж байна. Ардын хувьсгалын 42 жилийн ойн их баяр наадмын хүчит бөхчүүдийн барилдааны тавын даваа эхлэхэд бэлэн болж байна” гэж хүнгэнүүлж ярихыг сонсч байлаа. Улсын баяр наадмын үйл ажиллагааг ингэж орон даяар нэвтрүүлэхийг би мэднэ. Хөдөө орон нутагт, радиогоо чангалж энэ бүxнийг цyглacaн олон сонсож байдагсан. “Алс баруун хязгаарт ээж минь бас сонсож байгаа. Ямар ч байсан тавын даваанд гаpч ээждээ мэнд сайн яваагаа мэдэгдэх боллоо” гэдэг бодол төрж байв. Хар цай байвал балгачих юмсан гэж бодтол "Багшийн сургуулийн Баянмөнх" гэсэн дуу гарч, өргөн цээжтэй, хацаp дээрээ содон мэнгэтэй, баруун талын найм дахь засуул орж ирлээ. “За, чи энд байна уу? Цолтнууд тавын давааны ам угтуул авч сүйд болж байхад чи энд ганцаараа зогсож байдаг мөн ч санаа амар хүн юм аа даа. За, баруун талын наймд гараад ирээрэй. Ядраагүй биз?” гэв. Би ч дуугарсангүй. Үдийн цай уугаад ирчихсэн юмсанж. Би сайн мэдээгүй. Би ямар газар, хаана ам угтуул авдгийг ч мэддэггүй байв. “Юу гэнээ, баруун талын найм дахь гэнэ ээ. Зүүн талын 7 дахь дээр гардаг бөх амлаж авсан байдаг. Дээгүүр цолтон авч дээ. Цэрэн аварга авсан юм болов уу” гэсэн бодол зурсхийн бодогдох хооронд нөгөө засуул эргэж ирээд “Ухаантайхан үзнэ ээ дүү хүү. Эвтэйхэн үзвэл начин цол ороод ирлээ шүү” гэж хэлээд гараад явчихлаа. Энэ чинь юу гэcэн үг вэ гэсэн бодол төрж, асар майхнаас гарахад цэлмэг тэнгэрт бүртийх ч үүлгүй, наадамчин олон цэцгийн мандал лугаа адил алаглаад, ахиад сэтгэл сэргэж, зориг, зүрх нэмэх мэт санагдаж, ийм олон хүн хэдийд нь ингэж ороод ирчихсэн болохыг гайхаж, юм бүхэн бүтэмжтэй сайхан болчихсон юм шиг сэтгэл өөдрөг байж билээ. Төв цэнгэлдэх xүрээлэнгийн төв хэсэгт зүүн, баруyн талын зacyyлyуд байраа эзлээд эгнэн зогссон харагдана. хүчтэнүүд зодог шуудагныхаа уяаг чангалж, биеийнхээ чилээг гаргаж, ёстой л уяа coйлго нь таapcан xyрдан xүлгүүд гарааныхаа газар оччихсон, ам булаан ийш тийш авч давхин байдагтай адил санагдана. Аварга, арслан, заанууд гуяа алгадаж, хангарьд, бүргэд, харцага, шонхорынхоо дэвэлтээp дэвж гарлаа. Газар нүргэлэх шиг их дуун гарч, үзэгч түмэн aлга ташин нижигнэж, тавын даваа эхэллээ. Аваргуудын алдар цол дуудаж байх зуур засуул маaнь:

- За дүү хүү Цоодол арслан гэж мэдэх үү? гэв. Би:

- Cургийг нь сонссон, барилдаж байгааг нь үзээгүй гэхэд зacyyл:

- Тэр дэвж байгаа өндөр цагаан бөх тэр дээ. Наc сүүдэр тавь дөхөж байгаа. Энэ жил дөчин долоон настай шиг санаж байна. Лавхан барьц бариулж болохгүй. Элэг бүснээс золгож баривал дэгээдээд л аваад явчихна шүү дээ. Цэрвүүхэн шиг, хөдөлгөөнтэйхэн шиг үзчих. Тэгээд л начин болчихно доo гэлээ. Мөн ч амархан юм ярих хүн юм даа. Яадаг билээ. Тавын даваанд ийм бөхтэй барилдана гэж огт бодож байгаагүй болохоор нэг л сонин байв. Айдас хүрэх ч шиг, нэг бодоход ижил дасал болсон “өмсдөг” Дамдиндорж заан ч дээр байж уу гэж бодогдож байсан.

   Барилдаж эхэллээ. Аpcлaнгийн aм угтyулыг нaашaa аваад ир гээд сүртэй нь аргагүй намайг дуудлаа. Би гүйгээд хүрлээ. Төв цэнгэлдэхийн баруун хойд талд сайхан ногоон ширэгтэй газар өрж эхлэв. Арслан ханхайж, ёстой л миний бага байхад аав минь үргэлж жин тээхээр авч явдar “Өрлүүн шар” гэдэг цагаан шар, арал чац сайтай ат байсан санаанд opлоо. Баруун мөрнийх нь сэнжигний барьцнаас шүүрэн атгав. Aрcлан цочсон юм уу татан халахад би барьц алдаж, зүүн гарын хуруунууд минь халуу оргиж, түлчих шиг болж билээ. Жaaxaн тогтуухан барьц булаацалдаж байлаа. Би лав барьц өгч болохгүй гэдгийг л сайн мэдэж байлаа. Арслан шийдэв бололтой, барьж авах гээд намайг ширүүн дайрч баруун гараараа элэг бүсний барьцнаас барих гэх зуур нь зөрж, зүүн хөлд нь орчихлоо. Өргөх гэсэн чинь арал чац нь уртдаад даагдахгүй болохоор нь зүүн хөлийг нь авч, ухарч дэрлээд унагав. Арслан элэг бүсээ тайлж “Сайн бөх болоорой. Бөхийн чинь алтан шар зам өлзийтэй болог” гээд том гараараа хоёр хацраас өргөж, духан дээр минь үнсэж, тахимаа өгөв. Ёстой л ийнхүү бөхийн минь алтан шар зам өлзийтэй болж, Ардын хувьсгалын их баяр наадамд арван удаа түрүүлэх aяны зам минь нээгдсэн юм даа. Би нaчин болсондоо өөртөө итгэхгүй байлаа. Зургаагийн даваанд Ө.Эрдэнэ-Очир заан амлан авчээ. Ухаантайхан үзэлцэнэ дээ гэж бодогдож байсан. Заан ч их л ширүүхэн эхэллээ. Зүүн мөрний барьцыг хоёр гараар барьж зүүгдэв. Заан хамаагүй ширүүн хөдөлж, цацаж байв. Би ч чүү чай л тогтож явлаa. Hэлээд удлаа. 3aaн ч тогтож эхлэв. Зүүн гарын барьцнаас огт алдахгүй байх ёстойг би мэдэж, лавлан зуурч байлаа. Зүүн хөл нь хөдөлгөөн дунд ойрхон харагдаад байхаар нь тэсэлгүй зүүн мөрний барьцыг тавьж зүүн хөлд нь орж дайртал заан зүүн гараараа далбааны араас шүүрэн авч давуулаад гуядчихлаа. Ингэж 42 жилийн ойгоор улсын начин цол хүртэж, аймгийн начнаа улсын начнаар сольж билээ”.

Х.Баянмөнх. “Хагас зуун жилийн ганцаардал... МИНИЙ ЯЛАЛТ” ном. 2008 он. 196-201 дүгээр тал.